Uitstel van executie? Dit bepaalt of het kabinet-Rutte IV de eindstreep haalt

Of het kabinet er dit jaar nog zit? Als Johan van Merriënboer van het Centrum voor Parlementaire Geschiedenis (CPG) er een goed glas wijn op zou moeten zetten, dan antwoordt hij: "Ja, al kan niemand in een glazen bol kijken."

Van Merriënboer signaleert een breedgedragen onvrede over het huidige kabinet en enorme problemen die opgelost moeten worden, maar het is niet zo dat we nog nooit zo'n politieke situatie in ons land hebben gehad. "Ons land heeft vaker vergelijkbare situaties gehad waarbij partijen na een verkiezing een enorme nederlaag leden en er allerlei grote problemen speelden. Maar ook toen wisten kabinetten gewoon te overleven."

Rake klappen

Twee weken geleden kreeg kabinet-Rutte IV rake klappen tijdens de Provinciale Statenverkiezingen. De BBB haalde een monsterzege, wat voor een electorale aardverschuiving zorgde. Het kabinet zoekt naar een antwoord op deze verkiezingsuitslag en kijkt hoe problemen als de kinderopvangtoeslagaffaire en stikstof aangepakt moeten worden. Deze week waren er twee overleggen met de top van het kabinet.

Vergelijkbare situatie

Dat een kabinet zo afgestraft werd, gebeurde vaker in de jaren 60 en 70. En een vergelijkbare situatie was er begin jaren 90 ook. Toen had het toenmalige kabinet-Lubbers van CDA en PvdA te kampen met een enorme WAO-crisis, vergelijkbaar met de stikstofcrisis.

Van Merriënboer: "Het aantal mensen dat een WAO-uitkering had was toen torenhoog: Nederland is ziek, zei Lubbers. Maar het kabinet moest daarnaast allerlei pijnlijke besluiten nemen over strengere WAO-regels. Een ontzettend lastige kwestie voor het PvdA, die te maken had met een woedende achterban. Bij tussentijdse verkiezingen werd de partij dan ook keihard afgestraft."

Maar: het kabinet viel niet.

Konijn uit de hoge hoed

Van Merriënboer stelt dat de geschiedenis leert dat politieke hoofdpersonen vaak nog allerlei konijnen uit de hoge hoed weten te toveren. "En dit is ook een Rutte-crisis. En juist deze Rutte heeft de afgelopen jaren bewezen dat hij een meester is om via allerlei handigheidjes grote crisissen op te lossen."

Volgens de politiek historicus blijkt uit de geschiedenis ook dat er grofweg twee redenen zijn dat kabinetten de eindstreep niet halen. "Omdat coalitiepartijen er onderling niet uitkomen bij het oplossen van een grote crisis of als het gaat om een grote geldkwestie. Of twee: omdat de Tweede Kamer het vertrouwen opzegt en een motie van wantrouwen steunt."

En er speelt nog iets mee: partijen moeten er ook belang bij hebben om een kabinet te laten vallen en verkiezingen uit te schrijven." En die zie ik nu niet; alle partijen liggen op hun gat en zijn niet gebaat bij nieuwe verkiezingen."

Henri Kruithof, oud-spindoctor van de VVD, beaamt dat. "Als het kabinet nu valt, dan duurt het nog wel een half jaar voordat we verkiezingen krijgen. Dat zal sowieso na de zomervakantie zijn. Maar daar zit geen enkele coalitiepartij op te wachten. Nieuwe verkiezingen, daar hebben de vier regeringspartijen helemaal geen baat bij."

Sfeer is van levensbelang

Wil een kabinet overleven in zware tijden, dan is volgens Kruithof één ding van levenslang: de sfeer. "Zolang de sfeer binnen het kabinet goed is, komt een kabinet er meestal wel uit. Hoe groot de problemen ook zijn."

Wat hij met sfeer bedoelt? "Of er nog voldoende vertrouwen is tussen de coalitiepartijen en of ze elkaar nog dingen gunnen? Als dat goed zit, dan is de kans groot dat het kabinet aan kan blijven." Hoe de sfeer is? Kruithof: "Dat weet ik niet."

Angst voor chaos

Ook politiek verslaggever Frits Wester wijst op het belang van de goede onderlinge verhoudingen om te overleven. "Ze moeten nu tussen een aantal kliffen doorzeilen, waarbij de persoonlijke verhoudingen echt belangrijk zijn. Zodra het daar echt aan gaat schorten, worden de mogelijkheden om er samen uit te komen wel heel beperkt."

Volgens Wester is er in elk geval een ding dat de coalitiepartijen bindt. "De angst voor de chaos die in hun ogen ontstaat als het kabinet nu zou vallen en de daarmee gepaard gaande onbestuurbaarheid van het land. Die angst houdt ze vooralsnog bij elkaar. Maar als ze er inhoudelijk niet meer uitkomen zonder dat een van de partijen gezichtsverlies zal moeten leiden, kan het ook zomaar afgelopen zijn."

Wat volgens Wester in elk geval duidelijk is, is dat alle partijen de komende tijd een veer moeten laten. "De kans dat iedereen z'n zin krijgt is nul. De kans dat iedereen een deel van het verlies moet nemen, een stuk groter."