Ons land kampt met aanhoudende oversterfte. Vorig jaar gingen er in totaal bijna 14.500 mensen meer dood dan verwacht, zo maakte het CBS deze week bekend. Voor een deel is de sterfte te verklaren door corona, maar niet alles is te verklaren. Kamerleden willen opheldering. "We moeten uitvogelen wat er aan de hand is."
Uitvaartondernemers zien sinds Kerstmis grote drukte. Monuta in Apeldoorn heeft al wekenlang honderden extra uitvaarten. "Het is echt alle hens aan dek om de planning rond te krijgen", zegt directeur Uitvaartzorg bij Monuta Corné Mulders. Uitvaartcentra zitten vol, het is schuiven met de planning om de diensten rond te krijgen.
Sterfte is van slag
Dat alles heeft te maken met oversterfte: er overlijden meer mensen dan verwacht. "De sterfte is een beetje van slag", zegt onderzoeker Ruben van Gaalen van het CBS. "Sinds het voorjaar van 2022 was er weer oversterfte. In de laatste vier weken van 2022 was die zelfs opvallend hoog: er stierven 15.819 mensen, een kwart meer mensen dan normaal."
CBS over oversterfte in 2022
Het CBS meldt op basis van voorlopige jaarcijfers dat vorig jaar 170.000 mensen zijn overleden. Dat zijn er 14.500 (9,3 procent) meer dan verwacht. In iedere leeftijdsgroep was de sterfte hoger. De oversterfte in 2022 was iets lager dan in 2021 en 2020, maar een stuk hoger dan in jaren met zware griepgolven, zoals in 2015 en 2018. In de eerste drie maanden van 2022 was er geen oversterfte, maar vanaf eind maart wel. Sinds die tijd was er in vrijwel elke week oversterfte.
"We hebben dit soort golven vaker gehad, maar een hoge sterfte gedurende zo'n lange periode komt niet vaak voor", zegt onderzoeker Van Gaalen. Het vermoeden is dat corona een grote rol speelt. Maar corona verklaart mogelijk niet alles.
De oversterfte was namelijk (in de eerste negen maanden van 2022) in aantallen groter dan de sterfgevallen door het virus.
Grondig mis
Kamerlid Pieter Omtzigt pleit al tijden voor een breed onafhankelijk onderzoek naar oversterfte, waarbij ook specifiek gekeken wordt naar 2022. "Normaal is een oversterfte of ondersterfte van een paar duizend mensen normaal. Tijdens de twee coronajaren (2020, 2021) was dat 15.000 mensen per jaar. Extreem hoog. En die oversterfte bleef in 2022 extreem hoog: ongeveer 14.500 mensen."
Er is op dit moment nog geen sluitende verklaring voor de aanhoudende oversterfte, zegt ook onderzoeker Van Gaalen. Mogelijk spelen naast corona ook andere, nog niet bewezen effecten een rol. Zoals de uitgestelde zorg. Tijdens de coronapandemie is veel zorg, bijvoorbeeld kankerzorg, vanwege de hoge druk op de ziekenhuizen uitgesteld. Onderzoekers en Kamerleden dringen er daardoor steeds harder op aan om het verschijnsel te onderzoeken.
Er lopen inmiddels al meer dan tien onderzoeken, maar een eenduidig antwoord is er nog niet.
Vaccinaties
Want de onduidelijkheid over de opvallend hoge sterfte in ons land, is voer voor speculatie. Coronasceptici stellen dat het zou komen door de coronavaccinaties.
Het CBS bestrijdt dat ten zeerste. "We zien juist het tegenovergestelde. In landen waar veel mensen gevaccineerd zijn tegen corona, zoals Nieuw-Zeeland, zien we juist helemaal geen oversterfte. Vaccinaties werken juist positief op de gezondheid van mensen om ziekte of dood te voorkomen."
"Speculeren naar de oorzaken van oversterfte gebeurt genoeg op dit dossier", zegt Kamerlid Omtzigt. Hij wil onderzoeken uitbreiden naar het jaar 2022. "Het CBS onderzocht of vaccinaties leidden tot sterfte in de twee maanden na de vaccinatie in 2021 en vond daarvoor geen enkel aanwijzing. Nu moet je dat onderzoek ook doortrekken naar 2022 en de data ook aan wetenschappers ter beschikking stellen die onderzoek willen doen."
Kankeronderzoek
PVV-Kamerlid Fleur Agema, beaamt dat. Dat door coronazorg 'gewone behandelingen' werden uitgesteld, zorgt mogelijk voor extra doden. "We zien veel oversterfte in de groep 50 tot 65 jaar. Dat is toch opvallend? Als er bij deze groep meer sterfte is omdat deze mensen door de corona-aanpak van het kabinet de reguliere zorg niet kregen, bijvoorbeeld kankerzorg, dan moeten we daar echt iets mee."
Agema vindt het onbegrijpelijk dat niet met spoed kan worden uitgezocht hoe groot het effect is van de verloren gegane levensjaren door uitgestelde zorg. Omtzigt: "Als de oversterfte komt omdat screenings van kanker stil hebben gelegen, dan moet de overheid fors extra geld uittrekken om alle gemiste screenings heel snel in te halen. En als long covid de aanleiding is, dan weten we dat er veel meer geld in onderzoek naar corona moet worden gestopt."
Mijnenveld
Maar daarvoor is wel toegang nodig tot alle publieke data, die zo is geanonimiseerd dat resultaten niet herleidbaar zijn tot personen, benadrukt Omtzigt die het onderzoek een 'mijnenveld' noemt. Het RIVM en het CBS houden de data bij, maar niet alles wordt vrijgegeven en gedeeld in verband met privacy. Bijvoorbeeld specifieke data over onderliggend lijden, erfelijke ziektes en leefcontext.
Werkgroep oversterfte
Dat het delen van data zo moeilijk is, wringt bij Kamerleden. Agema: "Ik snap niet dat ze niet gewoon twee groepen kunnen maken: gevaccineerd en ongevaccineerd. En binnen die twee groepen de oversterfte kunnen onderzoeken. Dan krijgen we antwoorden."
Sinds enkele maanden heeft de Tweede Kamer een werkgroep oversterfte. Wieke Paulusma, Kamerlid van D66, is daarvan lid. In ons land is het, vergeleken met andere landen, relatief moeilijk om gezondheidsdata uit te wisselen, zegt ze.
"We hebben allerlei databanken waar gegevens van patiënten worden opgeslagen, maar dat zijn losstaande onderdelen. We moeten kijken hoe we beter gegevens en data kunnen uitwisselen, binnen de grenzen van wat mogelijk is. Natuurlijk moeten we hierin voorzichtig zijn en binnen de regels werken, maar het delen van data is heel belangrijk om feiten boven tafel te krijgen en de gezondheid van Nederland te bevorderen."
Uitwisselen
Paulusma pleit er zelfs voor om op Europees niveau gegevens uit te wisselen om veel betere inzichten te krijgen. "Niet alleen om de oversterfte te verklaren maar ook om onze gezondheidszorg beter te maken", zegt ze. "Zo weten Scandinavische landen dat er in sommige delen van het land bepaalde chronische ziekten relatief veel voorkomen dankzij het delen van gezondheidsdata. Belangrijk, je kunt daar dan beleid op maken."
Eind april komt de werkgroep met de eerste resultaten en volgt er een debat.
Reactie Kuipers
Minister van Volksgezondheid Ernst Kuipers noemt de hoge oversterfte 'een heel belangrijk onderwerp'. Hij wijst op de vele onderzoeken die ernaar worden gedaan en zegt die af te wachten. Wanneer die uitkomsten er zijn kan hij nog niet zeggen. "Het gaat nog even duren, het zijn complexe onderzoeken."
Wel noemt Kuipers het aan elkaar koppelen van verschillende databestanden, wat is gelukt, een belangrijke stap. "Dat was op zich al complex, maar daar hebben we duidelijke stappen in gezet."
Vervolgonderzoek
Kuipers voelt er op dit moment weinig voor om ook het jaar 2022, zoals onder meer Kamerlid Omtzigt wil, te betrekken in de onderzoeken. "Ik vind het heel belangrijk dat we eerst even kijken naar 2020 en 2021. Daar is eerder onderzoek naar gedaan en je wilt van verschillende onderzoeken de data met elkaar kunnen vergelijken", zegt Kuipers. "Laten we nou eerst even dat afronden. En dan zien we wat voor vervolgonderzoek dat vraagt. En het kan zijn dat een vervolgonderzoek zich ook richt op 2022."
Gevraagd naar wat Kuipers zelf denkt dat de oorzaak is van de hoge oversterfte, wijst hij op de uitbraak van corona en de doden die daardoor vielen. Daarnaast zouden er volgens hem allemaal andere mogelijke oorzaken kunnen zijn.
"Dat kan gaan om uitgestelde zorg in tijden van corona. Dat kan gaan om bevolkingsonderzoeken voor kanker die tijdelijk stilgelegd zijn. En er zijn nog andere oorzaken waar je rekening mee moet houden, maar daarvoor is het ontzettend belangrijk om niet te speculeren, maar eerst zorgvuldig onderzoek te doen."
