De minister van Rechtsbescherming moet niet langer besluiten of een gedetineerde met een levenslange gevangenisstraf mag vrijkomen. Dat moet voortaan aan een rechter worden overgelaten. Dat zegt de Raad voor Strafrechtstoespassing en Jeugdbescherming (RSJ), de belangrijkste juridisch adviseur van het kabinet.
Volgens de raad is een beoordeling door een minister té afhankelijk van het politieke klimaat.
Géén perspectief
Sinds 2017 moeten gedetineerden met een levenslange gevangenisstraf na 25 jaar cel worden beoordeeld of ze vrij mogen komen. Dat was het gevolg van een uitspraak van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens, die oordeelde dat het een mensenrechtenschending is als levenslang gestraften géén perspectief op vrijlating hebben.
Sinds die uitspraak oordeelt het Adviescollege Levenslanggestraften over het terugkeren van een gevangene in de maatschappij. Daarbij kijken ze naar het gedrag en de ontwikkeling van de gedetineerde, het risico op herhaling en de impact die vrijlating heeft op de slachtoffers en nabestaanden van het door de gevangene gepleegde misdrijf.
Bekijk ook: In een minuut, zo werkt een levenslange gevangenisstraf
Politieke invloeden
Als de gevangene volgens dat college kan terugkeren in de maatschappij moet de minister uiteindelijk nog wel toestemming geven voor de gratie. En juist dat laatste gebeurde de afgelopen jaren niet. De verantwoordelijke ministers wezen gratieverzoeken af, ondanks positieve adviezen van het adviescollege.
Daar schrijft de RSJ nu over: "De gratiebeslissing is gevoelig voor politieke invloeden doordat de beslissing ligt bij de minister, die zich moet verantwoorden voor het parlement. Vanuit het perspectief van democratische verantwoording is dat positief, maar het maakt de gratiebeslissing ook afhankelijk van het politieke klimaat."
Vorig jaar kwamen twee levenslang gestraften na ingrijpen van de rechter toch vrij. Maar daar moesten zij wel jarenlang juridisch over procederen.
Twee levenslang gestraften na tussenkomst rechter vrijgelaten
In 1984 werd Cevdet Y. tot levenslang veroordeeld voor een zesvoudige moord in café 't Koetsiertje in Delft. Hij deed een gratieverzoek in 2019, dat door toenmalig minister voor Rechtsbescherming Sander Dekker werd afgewezen. De Hoge Raad oordeelde dat een rechter dat besluit moest toetsen. Uiteindelijk kon Dekker gratie niet langer tegengaan. In 2021 kwam Y. vrij.
Loi Wah C. kreeg in 1987 levenslang voor een meervoudige roofmoord. Hij was medeverantwoordelijk voor het doden van een eigenaar van een afhaalrestaurant in Rotterdam, zijn vrouw, hun 5-jarige dochter en hun baby. Na zes gratieverzoeken kon minister Dekker niet anders dan het zevende verzoek in 2021 goed te keuren. Dat gebeurde nadat het Openbaar Ministerie en de rechter geen argumenten meer hadden om gratie te weigeren.
Niet eerder vrij
De Raad voor Strafrechtstoespassing adviseert daarom nu dat het oordeel voortaan direct aan de rechter moet worden overgelaten, net als nu al gebeurt in bijna alle andere Europese landen. De raad adviseert dat te laten doen door het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, dat ook ervaring heeft met besluiten over vrijlating van tbs-patiënten.
De RSJ adviseert daarnaast dat levenslang gestraften pas na 25 jaar beoordeeld moeten worden én dat er een wachttijd van 5 jaar moet gelden voor de vrijlating. Dat laatste moet voorkomen dat een levenslang gestrafte eerder op vrije voeten komt dan een gevangene met 30 jaar celstraf.
Advocaat Wim Anker: 'Huidige situatie past niet in een beschaving'
Advocaat Wim Anker, die dit jaar met pensioen ging, stond zijn hele loopbaan levenslang gestraften bij. Hij is opgetogen over het advies van de RSJ. "Ik pleit al bijna 20 jaar voor deze aanpassing."
Anker noemt het advies van de RSJ 'geweldig'. "Het was de achilleshiel in het huidige systeem: de minister die moet beslissen over levenslang gestraften. Die minister is een politieke passant die om de zoveel jaren, na de verkiezingen, van kleur verschiet. Daardoor zijn die beslissingen gevoelig voor, en afhankelijk van, het politieke klimaat. En dat zag je de afgelopen jaren."
Anker wijst op oud-minister Dekker, die de afgelopen jaren zo lang mogelijk voorkwam dat twee levenslang gestraften vrijkwamen. "Maar hij niet alleen. Jarenlang zeiden ministers: nee, dat willen we niet, levenslang is levenslang. Maar die situatie past niet in een beschaving en een rechtsstaat. De minister moet uit het systeem en de rechter moet er in."
Dat dit advies er ligt, betekent nog niet dat het snel wordt doorgevoerd, vreest Anker. "Ik hoop dat de politiek eens doorpakt. Maar als ik naar de samenstelling van de Tweede Kamer kijk, dan ben ik niet optimistisch. Dit is een prachtig advies, maar we zijn er nog niet."
