In 1940 redde de Nederlandse consul Jan Zwartendijk in een paar weken tijd vanuit Litouwen eigenhandig duizenden Joden. Deze 'Nederlandse Schindler' bleef onbekend en waardering kwam er nooit. Tot nu. Precies 47 jaar na zijn dood krijgt hij vandaag – bij hoge uitzondering – de hoogst mogelijke onderscheiding voor zijn verzetsdaden. "Eindelijk is er erkenning."
Tijdens zijn leven wist Jan Zwartendijk niet wat er gebeurd was met de duizenden Joden voor wie hij in een paar weken tijd visums regelde. "Hij praatte er niet over, zocht nooit contact met iemand en wilde niet in de schijnwerpers staan", zegt zijn zoon Rob Zwartendijk tegen RTL Nieuws.
Berisping na oorlog
Officiële erkenning voor zijn verzetsdaden kwam er ook nooit. Sterker nog: na de Tweede Wereldoorlog werd Zwartendijk berispt door het ministerie van Buitenlandse Zaken. Dat gebeurde in 1964. Hij had 'ten onrechte' visa verstrekt en niet volgens de regels gehandeld, oordeelde de toenmalig minister van Buitenlandse Zaken.
'Het knaagde aan hem: heb ik ze de dood ingejaagd?'
Zwartendijk werkte als directeur van een Philips-fabriek in Litouwen toen de oorlog begon. Daarnaast was hij consul, een soort verlengstuk van een ambassade. In 1940 schreef hij in Litouwen in drie weken tijd duizenden visa uit voor Joden die Europa wilden ontvluchten.
Wat er vervolgens met ze gebeurde, wist Zwartendijk niet. "Dat knaagde aan hem", zegt zijn zoon Rob. "Het maakte hem ook erg onzeker. Heb ik ze gered of de dood ingejaagd?"
Op de dag dat Zwartendijk begraven werd, de oud-consul overleed in 1976, kwam er per post een lijst met namen binnen. In 1940 bleken minimaal 2345 Joden succesvol te zijn gevlucht dankzij de visa die Zwartendijk regelde. In werkelijkheid wordt het aantal mensen dat de consul redde geschat op zeker 6000 en mogelijk zelfs 10.000. Op één visum kon namelijk een heel gezin reizen.
Via Japan de wereld over
Auteur Jan Brokken schreef vijf jaar geleden het boek De Rechtvaardigen over de verzetsdaad. Zwartendijk schreef visa uit voor Curaçao waarmee de Poolse Joden die naar Litouwen waren gevlucht, verder konden ontsnappen.
"Eigenlijk was daar nog een handtekening van de gouverneur voor nodig, maar dat liet hij achterwege", legt Brokken uit. "Het ingenieuze was dat niemand naar Curaçao ging. De Joden vluchtten via Vladivostok naar Japan, dankzij medewerking van een Japanse consul. Vanuit daar gingen ze de hele wereld over: naar de VS, Canada, Israël en bijvoorbeeld Australië. Zo'n 95 procent overleefde het."
In het najaar van 1940 keerde Zwartendijk met zijn familie terug naar Nederland, het consul in Kaunas in Litouwen was toen al gesloten. "Wij mochten thuis nooit praten over de periode in Litouwen. Zelfs zijn eigen tweelingbroer wist van niets", zegt zoon Rob. Dat bleef ook na de oorlog zo. "Als er eens over gesproken werd, zei hij: ik heb gedaan wat ik moest doen en het was niks bijzonders."
Onbekende naam
De verzetsdaden van Oskar Schindler, in 1993 door Steven Spielberg verfilmd als Schindler's list, werden wereldberoemd, maar de naam Jan Zwartendijk leerde niemand kennen. "Krankzinnig", noemt schrijver Brokken het dat het ministerie van Buitenlandse Zaken Zwartendijk op het matje riep. Vijf jaar geleden kwamen er wel excuses.
'Wij hopen dat mensen aan het denken worden gezet'
De Tweede Kamer drong er begin dit jaar op aan dat Zwartendijk alsnog onderscheiden wordt. Het kabinet besloot toen de verzetsheld de Erepenning voor Menslievend Hulpbetoon, in goud, te geven. Die werd voor het laatst uitgereikt in 1964 en is nog nooit eerder aan iemand gegeven die al overleden was.
'Hij dacht: wacht even'
Vandaag is het zover, precies 47 jaar na de sterfdag van Zwartendijk, wordt de verzetsheld tijdens een ceremonie waar ook premier Mark Rutte bij aanwezig is postuum onderscheiden. "Wij vinden het fantastisch", zegt zoon Rob. "Mijn zus Edith en ik hopen dat mensen door dit verhaal aan het denken worden gezet."
"Niemand had het mijn vader kwalijk genomen als hij de deuren dicht had gedaan en niemand geholpen", besluit Rob. "Maar hij dacht: wacht even, ik moet deze mensen redden. Met vindingrijkheid is hij daarin geslaagd."
