De zin en onzin van sensitivity readers: 'Een voetnoot plaatsen is beter'

Toen de Britse uitgever Puffin aankondigde passages uit de verhalen van Roald Dahl aan te passen, waren de reacties bijzonder fel. Woorden als 'dik' en 'lelijk' werden vervangen, omdat ze aanstootgevend zouden zijn. Dat gebeurde op aanraden van zogenaamde sensitivity readers. Onder anderen schrijver Salman Rushdie, een bekend voorvechter van de vrijheid van meningsuiting die vorig jaar ternauwernood een aanslag overleefde, was kritisch. Hij sprak van 'absurde censuur'. 

James Bond

Ook de Engelse uitgever van de James Bond-boeken liet een groep sensitivity readers naar de teksten in de boeken kijken. Dat leidde tot de aanpassing van verschillende passages die als racistisch werden aangemerkt.

De aanpassingen in de teksten roepen de vraag op in hoeverre literatuur mee moet gaan met zijn tijd, of uitgevers tegemoet moeten komen aan mogelijke gevoeligheden, en wat precies de rol is van sensitivity readers.

Aanstootgevend taalgebruik

Sensitivity readers zijn mensen die teksten lezen en controleren op mogelijk aanstootgevend taalgebruik. Vooral in Engeland en Amerika worden ze de laatste jaren steeds vaker ingezet. In Nederland krijgt de sensitivity reader nog geen vaste voet aan de grond.

Sander Blom is uitgever fictie bij Atlas Contact, een grote uitgeverij die onder meer het werk uitgeeft van bekende schrijvers als Salman Rushdie, Marieke Lucas Rijneveld (winnaar van de International Booker Prize) en bestsellerauteur Oek de Jong. Blom merkt dat er de afgelopen tijd meer aandacht is voor de mogelijke gevoeligheid van bepaalde teksten. 

Blinde vlekken

Toch werkt Atlas Contact niet met speciale sensitivity readers. "Wij hebben wel altijd mensen die meelezen met alles wat we uitgeven", zegt de uitgever.

"Redacteuren lezen altijd mee, en letten daarbij ook op eventuele gevoeligheden." Daarmee wil hij overigens niet zeggen dat sensitivity readers wat hem betreft overbodig zijn. "Ik ben wit, oud, en man, dus ik heb ontegenzeggelijk blinde vlekken", zegt Blom. "Daar ben ik me van bewust, en dat is heel belangrijk. Als ik twijfel of iets wel of niet kan, schakel ik andere lezers uit mijn netwerk in om mee te lezen." 

Verbeelding

De felle discussies die worden gevoerd over al dan niet aanstootgevend taalgebruik leiden er volgens Blom niet toe dat schrijvers zichzelf censureren. "Ik zelf heb de indruk dat schrijvers zich niet uit het veld laten slaan door dit soort uitzonderingen." 

Volgens de uitgever is dat maar goed ook. "Waar het in de literatuur om gaat is dat schrijvers zeggen wat ze zeggen, op een manier die zij verkiezen", legt Blom uit. "Als ze daar voorzichtig in worden, gaat dat ten koste van de verbeelding."

Ook als het gaat om het opnieuw uitgeven van oudere teksten wordt in Nederland weinig tot geen gebruik gemaakt van sensitivity readers. 

"In Nederland zijn we daar wat minder snel mee", zegt Yra van Dijk, modern letterkundige en gasthoogleraar aan de Universiteit Leiden. "Er is nog weinig censuur geweest op oudere teksten."

Perspectief

Volgens Van Dijk is het ook niet verstandig om delen van teksten die aanstootgevend kunnen zijn zonder meer te schrappen. Ze ziet meer in het aanbrengen van context. "Zet er een inleiding of een voetnoot bij, zodat de lezer het zelf kritisch kan bekijken", suggereert ze. "Je kunt teksten beter in perspectief plaatsen dan censureren."

Daarin ziet ze wel een rol weggelegd voor sensitivity readers. "Ik geloof alleen niet zo in dat woord, 'sensitivity'. Dat is het verkeerde woord, want dan lijkt het alsof het gaat over overgevoeligheid. Je moet het meer zien als iemand die een tekst van een update voorziet. Die een oude tekst bekijkt in het licht van deze tijd, en beziet of er een bepaald frame nodig is." 

Als voorbeeld noemt Van Dijk het boek Wij slaven van Suriname, dat de Surinaamse schrijver Anton de Kom schreef in de jaren 30 van de vorige eeuw. "Hij gebruikt veelvuldig het n-woord, omdat mensen dat deden in de jaren 30. Als je dat woord vervangt, vermink je de tekst. Daar kun je dan beter een voetnoot bij zetten, en uitleggen waarom dat woord daar staat." 

Onderwijs

In plaats van het aanpassen van teksten, moet er volgens Van Dijk in het onderwijs meer aandacht komen voor kritisch lezen. "Onderwijs is belangrijk. Niet alleen in boeken, maar overal kan je worden geconfronteerd met bijvoorbeeld racistische of seksistische uitspraken. Maak jonge lezers daar weerbaar voor. Dat lijkt me zinvoller dan tekst voor tekst lezers beschermen. Alsof je overal rubberen tegels neerlegt, in plaats van je kind te leren hoe het veilig moet spelen."