Waar we aan het begin van dit jaar nog te maken hadden met extreem hoge temperaturen voor de winter, is dat nu wel anders. Maar intussen zijn de bollen in je tuin al omhoog gekomen en de egels uit hun winternest gekropen. Slecht nieuws, want dieren en planten raken door de temperatuurwisselingen verzwakt en extra kwetsbaar.
De eerste dag in januari was voor zeven landen in Europa de warmste januaridag ooit gemeten. In Eindhoven werd de hoogste temperatuur gemeten: 16,9 graden. Honderd jaar geleden kwamen temperaturen boven de 15 graden in de winter op die dag nooit voor, maar de laatste jaren gebeurt dat geregeld. Het zijn temperaturen die horen bij mei en juni.
Planten in bloei
Die hoge temperaturen hebben ook gevolgen voor de natuur. Zo merkte bioloog Arnold van Vliet op dat aan het begin van het jaar al planten in bloei stonden die eigenlijk pas in april en mei in bloei moesten komen.
Hij vertelt er meer over in deze video:
Deze winter is uitzonderlijk warm: 'Niet goed voor de natuur, punt'
Inmiddels zijn die hoge temperaturen verleden tijd. Volgens meteoroloog William Huizinga van Buitenradar kunnen we nu spreken over 'winterweer zoals het hoort te zijn voor januari'. "Deze week hebben we te maken met temperaturen van 4 à 5 graden overdag en vorst 's nachts. Dat is normaal voor deze periode."
Winterrust
Dat betekent dat ook de natuur winters weer te verduren krijgt, terwijl net alles zo mooi in bloei kwam te staan. Wat is daarvan het gevolg? Om dat te begrijpen kijken we eerst wat beter naar wat normaal tijdens een winter met de natuur gebeurt. Van Vliet: "Bij normale wintertemperaturen is de natuur grotendeels in winterrust. De loofbomen en struiken zijn hun blad verloren en de berm is redelijk kaal."
"Ook de insecten en meeste dieren zijn in winterrust. Deze zijn vrijwel allemaal weggekropen en in rusttoestand. Niet alle dieren trouwens. De zoogdieren, vogels en muizen gaan niet in winterrust, maar zoeken wel beschutting."
Door de hoge temperaturen aan het begin van dit jaar is een deel van die planten en dieren die in winterrust zouden zitten, weer geactiveerd. "De bollen van de planten gingen opzwellen en kregen hun eerste blaadjes, de krokusjes en sneeuwklokjes begonnen te groeien, net als het speenkruid en de gele kornoelje", zegt Van Vliet. "Vooral de laatste twee zijn soorten die hun piek normaal gesproken eind maart hebben."
De switch tussen de 'hoge' winterse temperaturen en de normale winterse temperaturen brengt de natuur in de war. Volgens Van Vliet veroorzaakt de verandering geen massale plotselinge sterfte, maar krijgen bepaalde planten wel een klap.
"Zo zorgt de vorst ervoor dat de planten hun blad kwijtraken, omdat ze kapot vriezen. Ook de knoppen van planten kunnen kapot vriezen. Dat zorgt ervoor dat planten terugvallen op hun reserveknoppen, waardoor ze gebruik maken van hun energievoorraad. En dat verzwakt de plant."
Hogere temperatuur
Volgens klimaatspecialist Bart Verheggen hebben de wisselende temperaturen niet alleen een effect op bomen en planten, maar ook op de natuur in het algemeen. De Alpen zijn daarvan een goed voorbeeld. Daar lag aan het begin van dit jaar weinig sneeuw, wat het skiën een stuk gevaarlijker maakte dan andere jaren.
Verheggen legt uit dat de wisseling van temperaturen – in de eerste week van januari werd gemiddeld 15 graden gemeten en deze week 5 graden – helemaal niet gek is. "In gematigde breedtegraden waar we ons bevinden, wordt het weer beïnvloed door het komen en gaan van hoge- en lagedrukgebieden. Dan hebben we een week van dit weer, dan van dat weer."
Het verschil is dat de temperatuur nu een stuk hoger is dan honderd jaar geleden. En dat komt doordat we te maken hebben met meer broeikasgassen. Verheggen: "Als we in een klimaat zonder die extra broeikasgassen leefden, was het nog steeds vrij warm geweest in januari."
"In het klimaat van honderd jaar geleden zou een warme periode in januari geen 16 graden zijn, maar bijvoorbeeld 13 graden. Ook de winterse temperaturen waren dan lager uitgevallen, en dan stonden we misschien nu allemaal te schaatsen."
Insecten en dieren
De wisselende temperaturen zoals die nu zijn, hebben dus veel gevolgen voor bomen en planten. Maar ook de insecten en dieren lijden eronder. Ecoloog Natalie van Dis, onderzoeker bij het Nederlands Instituut voor Ecologie en de Rijksuniversiteit van Groningen, vertelt dat er al behoorlijk wat lokale insecten- en dierenpopulaties uitsterven. "Om ervoor te zorgen dat het er niet meer worden, moeten soorten zich genetisch gaan aanpassen", zegt ze.
Tot nu toe kennen we nog maar weinig soorten die dat hebben gedaan, maar eentje wel. Dat is de wintervlinder, een veelvoorkomende mot. "Het Nederlands Instituut voor Ecologie houdt al 25 jaar de wintervlinder in de gaten en daaruit bleek dat die zich genetisch kan aanpassen." Van Dis heeft de laatste vier jaar onderzoek gedaan naar de wintervlinder en de redenen dat deze mot zich genetisch aanpast aan klimaatverandering.
Genetische variatie
Eén daarvan is dat de wintervlinders in Nederland heel veel genetische variatie kennen. Een andere reden is dat wintervlinders een grote populatie hebben. "Dat verhoogt de kans dat je niet uitsterft, maar je aanpast."
De wisselende temperaturen veroorzaken tot nu toe geen catastrofe in de natuur. Maar over de hele linie verzwakt het dieren en planten wel en worden die extra kwetsbaar om de winter goed door te komen.
