Er zijn grote zorgen over voormalige jihadisten van wie de nationaliteit is ingetrokken, maar die Nederland niet verlaten. Dit levert veiligheidsrisico’s op, waarschuwen burgemeesters, de Reclassering en de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding (NCTV).
Lang verhaal kort
- Voormalige IS-aanhangers van wie het paspoort is ingetrokken - veelal Marokkanen - kunnen of willen Nederland niet verlaten.
- Zij belanden na hun straf in de illegaliteit, zonder huisvesting of inkomen.
- De NCTV ziet een 'mogelijk verhoogde dreiging voor de nationale veiligheid' omdat ze misschien weer de fout ingaan.
- Minister Yeşilgöz zegt dat de inlichtingen- en veiligheidsdiensten deze groep monitoren, zo nodig ook na vrijlating.
De burgemeesters van de vier grote steden uiten hun ernstige zorgen in een vertrouwelijke brief aan het kabinet, die in handen is van RTL Nieuws. De G4-burgemeesters willen dat minister Dilan Yeşilgöz (Justitie en Veiligheid) de verantwoordelijkheid neemt voor deze groep ex-jihadisten.
Terroristisch misdrijf
Intrekken van het Nederlanderschap na een terroristisch misdrijf is mogelijk sinds 2010. Sinds 2017 kan dit ook als iemand zich heeft aangesloten bij terroristische organisaties zoals Islamitische Staat of al-Qaeda. Het paspoort kan alleen worden afgepakt als de persoon in kwestie nog een tweede nationaliteit heeft.
Deze maatregel is inmiddels zeker 45 keer uitgevoerd, bevestigt de IND. Bij ongeveer 20 personen uit de vier grote steden is het Nederlanderschap ingetrokken, schrijven de burgemeesters.
Volgens de burgemeesters zijn de veiligheidsrisico’s groot als de nationaliteit wordt ingetrokken omdat 'niet te voorspellen valt hoe iemand zal reageren op een dergelijke maatregel'. De mogelijkheden om voormalige jihadisten zonder Nederlands paspoort in de gaten te houden, zijn 'vrijwel nihil', waarschuwen zij. De burgemeesters pleiten voor een grotere rol voor inlichtingendienst AIVD bij het beoordelen van de veiligheidsrisico's.
Intrekken nationaliteit gebeurt steeds vaker
Niet elke voormalige jihadist van wie het Nederlanderschap is ingetrokken, komt hier op straat terecht. In totaal heeft de IND de afgelopen jaren bij 45 mensen geprobeerd de Nederlandse nationaliteit in te trekken wegens terrorisme, zegt de dienst in antwoord op vragen van RTL Nieuws. Zestien intrekkingen zijn onherroepelijk, van de overige zaken loopt de procedure nog.
24 van hen verbleven op dat moment in het buitenland (twee van hen werden door Turkije vorig jaar alsnog uitgezet naar Nederland). In acht gevallen heeft de rechter een streep gezet door de intrekking of deed de IND dat zelf vanwege juridische complicaties.
De overige 21 waren in Nederland veroordeeld voor terrorisme, zitten nu in de gevangenis of zijn al vrijgekomen. Hoeveel ex-jihadisten nu precies illegaal in Nederland verblijven, kan de IND niet zeggen.
De reclassering zegt momenteel zeven dossiers onder beheer te hebben van personen die onder toezicht vrij zijn, maar door intrekking van de nationaliteit geen leven in Nederland kunnen opbouwen. Vijf mensen die hun Nederlanderschap kwijtraakten, hebben zelfstandig meegewerkt aan vertrek, meestal naar Marokko.
Volgens de reclassering hangt het intrekken van de nationaliteit – een langdurig proces – als een zwaard van Damocles boven voormalige jihadisten die na de gevangenis hun leven weer proberen op te bouwen. Een overheid die aan de ene kant begeleiding biedt en aan de andere kant de nationaliteit intrekt, is tegenstrijdig en kan ervoor zorgen dat sommigen terugvallen in het oude radicale gedrag, waarschuwt de instelling.
Aanslag ultiem risico
Terrorismedeskundige Jelle van Buuren (Universiteit Leiden) beaamt dat. Volgens hem is het niet ondenkbaar dat een voormalige jihadist door zijn uitzichtloze situatie in de illegaliteit weer de fout in gaat. "Een aanslag kan een ultiem risico zijn, maar de dreiging is er ook op andere manieren", zegt Van Buuren. "Men kan de ideologie weer gaan verspreiden of een soort statussymbool worden voor nieuwe generaties jihadisten. Dus deze mensen kunnen op verschillende manieren een belangrijke rol gaan vervullen in het jihadistische milieu en dat is nu juist wat we niet willen."
De angst bestaat dat jihadisten na hun straf onder de radar verdwijnen. In hun brief aan het kabinet vragen de burgemeesters expliciet aan Yeşilgöz of zij, en niet de gemeenten, de verantwoordelijkheid neemt voor deze groep. Zij dekken zich daarmee in voor het moment dat een ex-jihadist na het verlies van zijn nationaliteit opnieuw de fout in zou gaan. De burgemeesters van de G4 waren niet beschikbaar om hun brief toe te lichten.
Gevaar groter
Burgemeester Achmed Marcouch van Arnhem, uit wiens gemeente vijf jihadisten komen van wie de IND de nationaliteit intrekt, wil er wel iets over kwijt. "De maatregel is bedoeld om de samenleving veiliger te maken, door iemand de nationaliteit af te nemen en het land uit te zetten. Als je wel afpakt maar niet uitzet, maak je het gevaar voor de samenleving alleen maar groter."
De NCTV waarschuwde in zijn zogeheten Dreigingsbeeld ook al voor een groeiende groep ex-jihadisten die de komende tijd vrij komt en niet weg wil uit Nederland. "Deze situatie zou mogelijk kunnen leiden tot een verhoogde dreiging voor de nationale veiligheid."
Ongewenste vreemdeling
Wie zijn nationaliteit kwijtraakt, wordt ook tot ongewenste vreemdeling verklaard en kan dus geen bankrekening, uitkering, huisvesting of zorgverzekering meer aanvragen.
Ook hulpverlening, en daarmee toezicht op de terugkeer in de samenleving, is erg moeilijk, want het is wettelijk niet toegestaan voor een instantie om ongewenste vreemdelingen te helpen. Volgens advocaten logeren zij meestal bij vrienden en familie op de bank. Vaak krijgen zij een wekelijkse meldplicht opgelegd bij de politie, zodat die provisorisch zicht houdt op deze doelgroep.
Vrijwillig vertrek
De meeste voormalige IS-aanhangers hebben nog de Marokkaanse nationaliteit als zij hun Nederlanderschap kwijt zijn. Maar de regering in hoofdstad Rabat verleent al jarenlang geen medewerking aan de terugkeer van Marokkaanse burgers als zij niet terug willen. Ook bij andere landen zijn er complicaties.
Nederland kan deze ongewenste vreemdelingen niet vastzetten. Vreemdelingendetentie, opsluiting in afwachting van uitzetting, mag namelijk alleen als er zicht is op een concrete vertrekdatum, vonniste de Raad van State in 2021.
Volgens de IND zijn vijf voormalige IS-aanhangers na intrekking van hun Nederlanderschap wel vertrokken naar het land van de tweede nationaliteit, meestal Marokko. Dit was vrijwillig, van dwang of uitzetting was geen sprake. "In alle gevallen verleende de vreemdeling in meer of mindere mate medewerking aan vertrek", erkent de IND.
Magisch denken
Net als voor reguliere asielzoekers is het uitzetbeleid voor voormalige jihadisten gebaseerd op vrijwilligheid, legt terrorisme-expert Van Buuren uit. "We weten met z'n allen dat vertrek eigenlijk fictie is, een soort vorm van magisch denken dat mensen weggaan omdat het zo is afgesproken. Maar het resultaat is dat het niet of nauwelijks gebeurt."
De reclassering, die met een speciaal team werkt aan de re-integratie van ex-gedetineerden met een terrorismeverleden, verwacht dat er nog een 'flink aantal zaken' aan zit te komen waarbij ex-gedetineerden het paspoort wordt ontnomen. Ook verantwoordelijk minister Yeşilgöz kondigde bij het verlengen van de wetgeving in februari aan dat zij 'waar mogelijk' blijft proberen het Nederlanderschap van jihadisten in te trekken.
Van Buuren is sceptisch en waarschuwt dat het beter zou zijn om het paspoort alleen te ontnemen als het zeker is dat iemand ook kan worden uitgezet. "De wetgeving werkt wat dat betreft averechts, het idee was dat op deze manier de veiligheid van Nederland vergroot zou worden. In de praktijk zou je kunnen redeneren dat dit juist tot meer onveiligheid leidt."
Ook Marcouch vindt dat het afnemen van de nationaliteit in de praktijk niet werkt. "Het is de minister die de nationaliteit afpakt en het is de minister die moet zorgen dat zo iemand het land wordt uitgezet. Als zij dat niet waarmaakt, werkt zo'n maatregel averechts en dan moet die verantwoordelijkheid uiteindelijk wel bij de minister liggen."
Veiligheidsdiensten
Minister Yeşilgöz zegt in een reactie dat veroordeelde terroristen na hun straf 'waar mogelijk' in vreemdelingendetentie worden gezet om aan vertrek te werken, maar erkent dat dit niet altijd lukt. "Als vertrek niet direct lukt, houdt de afdeling Vreemdelingenpolitie, Identificatie en Mensenhandel (AVIM), onderdeel van de politie, zicht op deze groep. Toezicht bestaat in deze gevallen meestal uit een meldplicht en een gebiedsgebod."
Indien nodig houden verder instanties als de AIVD een oogje in het zeil, ook na vrijlating, aldus de bewindsvrouw. "Daarnaast onderzoeken de inlichtingen- en veiligheidsdiensten voortdurend de ontwikkelingen in de dreiging, ook als geradicaliseerde personen zich in detentie bevinden of vrijkomen na het uitzitten van hun straf."
In reactie op de vertrouwelijke brief van de burgemeesters wil Yeşilgöz niet veel kwijt, maar het lijkt er niet op dat haar ministerie de regie gaat overnemen. "De aanpak valt of staat niet door één maatregel door één organisatie, maar juist door het integraal treffen van maatregelen", zegt de bewindsvrouw.
Mohammed G. niet uitgezet: 'Spelletje spelen'
Eén van de 45 personen van wie de nationaliteit is ingetrokken, maar die niet wil vertrekken, is Mohammed G., die zowel de Nederlandse als de Iraakse nationaliteit heeft. Hij werd meermaals veroordeeld voor terroristische misdrijven en komt pas in 2025 vrij.
Mohammed G. kan na zijn vrijlating niet worden gedwongen terug te gaan naar Irak omdat artikel 3 van het Europees Verdrag van de Rechten van de Mens hem beschermt. Daarin staat dat wie reële kans loopt op marteling of de dood, niet uitgezet mag worden.
De IND erkent dat G. na zijn vrijlating niet uitgezet kan worden, maar trekt zijn Nederlanderschap toch in. "Dit betekent enkel dat betrokkene vooralsnog niet naar zijn land van herkomst zal worden uitgezet. Dit betekent echter niet dat op hem geen vertrekplicht rust."
In 2021 stuurde G. vanuit detentie een brief aan dagblad De Limburger over het verlies van zijn nationaliteit. "De politiek speelt een spelletje met mij maar ik kan dat spel ook spelen", schreef hij. "Als Den Haag mij binnen 1 jaar geen uitweg geeft om te vertrekken, zal ik Nederland nooit meer verlaten. Ik zal als een worm in de appel zijn in de maatschappij. Ongewenst maar toch vervelend aanwezig."
G's advocaat Cliff Raafs procedeert tegen het intrekken van de nationaliteit van zijn cliënt. De Raad van State doet naar verwachting in november uitspraak in deze zaak.
