Stranden dicht om haai in Spanje: dit moet je doen als je oog in oog komt

Dat vertelt mariene bioloog Guido Leurs. Hij doet onderzoek naar haaien en roggen en hun invloed op ons ecosysteem.

In Sitges, een plaatsje in de buurt van Barcelona, werden gisteren uit voorzorg vier stranden gesloten omdat er een makreelhaai gesignaleerd was. Eerder werden twee mensen gebeten in Egypte, waarvan één met dodelijke afloop.

Komen haaienaanvallen steeds vaker voor? En wat moet je doen als je oog in oog komt met een haai? We legden Leurs tien vragen voor. 

1. Wat is er aan de hand op de stranden van Sitges?

"Er is daar voor de kust een makreelhaai gezien. Dat is een van de snelste haaiensoorten ter wereld. Ze kunnen tot 4 meter meter lang worden. Vroeger werden ze vaker gezien in de Middellandse Zee, inmiddels is het zeldzaam om ze zomaar tegen te komen in deze regio. Ik heb vorig jaar nog wel met deze haaiensoort gezwommen bij de Azoren." Bekijk hier de beelden die hij maakte:

"De makreelhaai jaagt normaal gesproken op makreel, en laat mensen met rust. Maar het is een serieus roofdier, een soort waar je respect voor moet hebben. Er zijn tot nu toe wereldwijd 9 gevallen bekend waarbij de makreelhaai een mens heeft gebeten."

"Normaal gesproken zwemt deze soort niet in ondiep water (minder dan 5 meter, red.), maar nu is dit exemplaar toch redelijk in de buurt van het strand gezien. Dat betekent dat er iets aan de hand is: waarschijnlijk is het dier ziek of verzwakt. Vaak zie je dan dat ze een paar dagen later dood aanspoelen."

"Ik denk dat het besluit om de stranden af te sluiten genomen is vanwege de haaienbeet in Egypte, waar onlangs een toerist om het leven kwam. Dat was namelijk dezelfde soort, maar normaal gesproken laten die mensen gewoon met rust. Een haaienbeet is zeer zeldzaam."

2. Waarom werd in Egypte dan toch een toerist aangevallen door eenzelfde soort haai?

In de buurt van de Egyptische badplaats Hurghada is begin deze maand een Oostenrijkse vrouw gestorven na een aanval van een haai. De 68-jarige vrouw was aan het zwemmen toen ze werd aangevallen. Ze raakte in shock en stierf in het ziekenhuis.

"Daar is iets geks aan de hand geweest. Wat je in Egypte ziet is dat er veel privéjachten voor de kust liggen, die de haaien illegaal voeren om ze te lokken. Dat betekent dat ze steeds dichter naar de kust komen, en dus mensen kunnen tegenkomen."

3. Komen haaienaanvallen vaker voor?

"We zien wel dat er een toename is in het aantal geregistreerde gevallen. Qua aantallen haaienbeten per jaar zagen we in 2020 een kleine dip omdat vanwege de lockdown veel stranden waren gesloten. In 2021 was het aantal beten vergelijkbaar met andere jaren, maar het aantal dodelijke beten (9) was aanzienlijk hoger dan het normale gemiddelde van vijf. De meeste haaienbeten komen voor in Amerika."

"Dat er meer haaienbeten geregistreerd worden, betekent niet per se dat er meer haaienbeten zijn dan vroeger. Natuurlijk kan de stijging te maken hebben met de bevolkingsgroei en dat steeds meer mensen de zee in gaan (en de kans dus groter wordt dat ze een haai tegenkomen). Maar het heeft er ook mee te maken dat we de haaienbeten door moderne technologie (smartphones en social media) veel beter kunnen registreren." 

4. Welke haaien zijn het gevaarlijkst en komen die in Europa voor?

De stierhaai, de tijgerhaai en de witte haai zijn de drie soorten die het vaakst mensen bijten. Die laatste wordt heel sporadisch gezien in de Middellandse Zee, voornamelijk bij de Noord Afrikaanse kust (Tunesië, Libië etc.). Maar hier komt de haai nauwelijks in de buurt van mensen en zit vermoedelijk achter de blauwvintonijn aan. Er zijn in die regio geen recente gevallen bekend waarbij iemand gebeten werd door een witte haai."

"De witte haai wordt ernstig bedreigd in de Middellandse Zee en nieuw onderzoek moet uitwijzen waar de witte haai in deze zee voornamelijk zit."

5. Waarom vallen haaien soms mensen aan?

"Laat ik vooropstellen: de kans dat je door een haai gebeten wordt, is heel klein. Gemiddeld zijn er jaarlijks 5 haaienbeten met dodelijke afloop wereldwijd, dat is niet veel als je het vergelijkt met dieren als leeuwen en zelfs koeien."

"Waarom haaien ons aanvallen heeft meerdere oorzaken. In de meeste gevallen is het een geval van 'mistaken identity', dat wil zeggen dat de haai ons aanziet voor iets dat we niet zijn. Het beste voorbeeld is een surfer die op zijn surfboard ligt, dat lijkt van onderen op een silhouet van een zeeleeuw, de voornaamste prooi van een witte haai."

In 2020 overleed een surfer na een haaienaanval:

"Verschillende oorzaken, zoals het voorkomen van gewonde vissen (doordat er in de buurt gevist wordt) of troebel water (waardoor de haai niet goed kan zien en alles op geur en tast moet waarnemen) kunnen in het uiterste geval ervoor zorgen dat een haai besluit te bijten."

"In Egypte wordt er overigens ook op erg onverantwoorde manier door illegale (toeristen)boten haaien gevoerd zodat toeristen met ze kunnen duiken, dat heeft al erg vaak tot ongelukken geleid."

6. Is het terecht dat mensen bang zijn voor haaien?

"Wij vinden zeeën van nature eng, we zijn het niet gewend. En de haai is een groot roofdier. Mensen vinden dat eng. Ik begrijp het, maar het grootste gedeelte van die angst is ongegrond. Ik duik zelf vaak met haaien en het zijn prachtige dieren. Je kunt echt interactie met ze aangaan. Ze zijn heel nieuwsgierig. Als ze je zien, onderzoeken ze wie of wat je bent. Ze zijn vaak ook bang voor ons, net zoals wij bang zijn voor hen. Er is wederzijds respect."

"Ik kom regelmatig haaien tegen tijdens mijn onderzoeken, ik zoek ze zelfs op. Bang ben ik dan niet, wel voorzichtig. Maar als ik een haai zie, vind ik dat juist ontzettend mooi. Ik vind eigenlijk dat iedereen in zijn leven ooit een haai zou moeten zien, nu het nog kan. Koester het feit dat ze er nog zijn."

7. Gaat het dan zo slecht met de haai?

"Zo'n 31 procent van de haaiensoorten wordt met uitsterven bedreigd. Dat komt door de visserij, die steeds intensiever wordt. Er wordt meestal niet op de haaien zelf gevist, maar ze belanden in de grote netten als bijvangst, waardoor grote populaties sterven."

Ook planten veel haaiensoorten zich vrij langzaam voort. De meeste dieren kunnen zich vanaf 6 maanden na hun geboorte al voortplanten, maar veel haaisoorten kunnen dat pas na vijf jaar. Als een haai dan voor die tijd wordt gevangen of gedood, kan die niet meer voor nakomelingen zorgen."

"Ook wordt het leefgebied van de haai steeds kleiner. Steeds meer kustgebieden worden volgebouwd met hotels en ook mangroves verdwijnen. Dat zijn juist broedplaatsen voor haaien."

8. Is het erg als de haai uitsterft?

"De haai staat aan de top van de voedselketen in zee, zoals wolven en leeuwen op het land. Haaien zijn opportunistische jagers: ze pakken de zwakkere exemplaren als prooi, waardoor alleen de sterkeren zich kunnen voortplanten. Daarmee houden ze de populatie van andere vissoorten gezond."

"In elk ecosysteem waar haaien voorkomen hebben ze een centrale rol als roofdier, ze houden andere vissen en prooisoorten in bedwang. Neem je het roofdier weg dan kan dat serieuze gevolgen hebben voor het functioneren het de gezondheid van ecosystemen. Haaien zijn cruciaal voor een gezonde oceaan."

9. Wat als je oog in oog komt met een haai?

"Als je ooit oog in oog komt met een haai is mijn eerste tip: ga niet heel hard wegzwemmen. Dan trigger je ze juist, en worden ze nieuwsgierig. Probeer rustig te blijven, en blijf de haai aankijken. Daarmee houd je controle over de situatie. Het zijn roofdieren, dus blijf alert. En geef duidelijk de grens aan. Als de haai te dichtbij komt, ga dan het water uit of geef hem een duwtje."

"Een haai een klap op zijn neus geven is geen goed idee. Ik hoor dat soort adviezen wel eens voorbijkomen, maar dat werkt juist averechts. De neus van een haai is zeer gevoelig, die gebruikt hij om voedsel tussen het zeewier te vinden. Als hij daarop geslagen wordt, is de reflex juist dat hij zijn bek opent. En dat wil je niet, daarmee escaleer je de situatie. Bovendien is het vrij lastig om onder water een slaande beweging te maken, dus ik zou het gewoon niet doen."

"Als je toch in een situatie komt waarbij een haai te dichtbij komt en het te ver gaat, dan is een flinke duw aan de zijkant van het hoofd vaak al genoeg om duidelijk je grens aan te geven. Dan laat je duidelijk zien dat je net zo hoog staat als de haai. Raak wel alleen een haai aan als dit echt niet anders kan."

10. Wat kan ik doen om te zorgen dat de haai niet uitsterft?

"Weet wat je eet. Eet geen haaienvlees of haaienvinnensoep, ook niet als je op reis bent. Soms wordt haaienvlees verkocht onder de naam van andere vissoorten of wordt het verwerkt in eten voor huisdieren. Eet alleen duurzame vis, dat kan bijvoorbeeld door vis te kopen met het MSC-label (Marine Stewardship Council), zo weet je dat je vis op een relatief verantwoorde manier is gevangen en dat de bijvangst van haaien wordt geminimaliseerd."

"Ondersteun lokale natuurorganisaties en onderzoeksinstanties die zich inzetten om haaien te beschermen. Helaas worden haaien overal ter wereld bedreigd door overbevissing en het verdwijnen van leefgebieden, niemand kent deze gebieden zo goed als lokale natuurbeschermers. Aangezien we nog zo ontzettend weinig weten van haaien is onderzoek doen naar deze dieren cruciaal om ze beter te kunnen beschermen."

"Respecteer de haai nu deze er nog is. En mocht je ooit de kans hebben om een haai in het wild te zien, bewonder ze dan vooral!"