De verkiezingen komen eraan, maar waar gáát de gemeente eigenlijk over?

1. Kans op een betaalbaar huis

Het is het belangrijkste thema bij de verkiezingen, blijkt uit onderzoek van I&O Research: voldoende en betaalbare woningen. Niet zo gek gezien de wooncrisis, en gemeenten hebben ook nog eens een cruciale rol als het gaat om onze huizen, zegt Peter Boelhouwer, hoogleraar woningmarkt van de TU Delft.

"Iedere gemeente moet woningbeleid maken voor de komende vier jaar: de woonvisie. Daarin staat hoeveel woningen er gebouwd moeten worden, waar de huizen komen te staan, de soort bouw - hoog of laag - en voor wie er gebouwd gaat worden: starters of juist senioren. Ook de afspraken met de woningcorporaties staan in dit plan, bijvoorbeeld over de hoogte van de huur."

Zelfbewoning en Airbnb

Maar er is meer. Gemeenten kunnen ook wettelijke verordeningen invoeren. Boelhouwer: ''Bijvoorbeeld over zelfbewoning: de gemeente verplicht dan dat je moet wonen in het huis dat je koopt en dat je het de komende jaren niet mag doorverkopen. Ook kan de gemeente regels opleggen voor toeristische verhuur, denk bijvoorbeeld aan Airbnb, en kan je gemeente leningen voor starters verstrekken."

Zijn er grote verschillen tussen de politieke partijen? "Jazeker", zegt Boelhouwer. "De meeste politieke partijen willen bouwen, bouwen, bouwen, al kunnen lokale partijen soms nog wel eens wat conservatiever zijn. Het verschil zit vaak in voor wie de gemeente wil gaan bouwen en waar. Sommige partijen bouwen liever binnen de gemeentegrenzen, zoals GroenLinks en D66, andere partijen willen daarnaast aan de rand bouwen, vaak zijn CDA en VVD daar voorstander van. Deze partijen schuwen hoogbouw ook wat vaker."

2. Veiligheid in de wijk

Ben je boos dat er in je gemeente te weinig agenten op straat lopen? Onterecht, de gemeente kan daar weinig aan doen." De landelijke overheid gaat over de politie-inzet", zegt Ira Helsloot, hoogleraar besturen van veiligheid aan de Radboud Universiteit. "Iedere gemeente krijgt uit een landelijke pot geld voor een x aantal agenten op straat. Het aantal inwoners in je gemeente is daarbij bepalend."

Maar jouw gemeente kan wel bepalen hoeveel buitengewoon opsporingsambtenaren (boa's) er op straat rondlopen, vervolgt Helsloot. "De politieke partijen in jouw gemeente bepalen ook hun rol: gaan die boa's vooral parkeerboetes uitdelen of juist als een halve wijkagent aan de slag?"

Beveiligingscamera's

Daarnaast gaat de gemeentepolitiek over het plaatsen van beveiligingscamera's om hardnekkige overlast door hangjongeren, drugsdealers, straatrovers en zakkenrollers te verminderen. "En de gemeenten gaan over de subsidie van anti-inbraakmaatregelen en de buurtapps die buren steeds meer gebruiken om met elkaar te communiceren."

In gemeenten waar de VVD groot is, zal er relatief veel geïnvesteerd worden in bescherming, zegt Helsloot. "Daar zie je dus veel boa's op straat en meer beveiligingscamera's. Ook zal er veel geïnvesteerd worden in de lokale brandweer. Andere partijen hechten meer waarde aan het voorkomen van criminaliteit; in preventie dus. De oude linkse partijen steken liever meer geld in voorzieningen als buurthuizen en jeugdwerk en hopen daarmee te voorkomen dat jongeren het verkeerde pad kiezen."

3. Leefbaarheid: hoe leuk het is als je om je heen kijkt

Wat denk je als je je deur uit loopt en om je heen kijkt? "Leefbaarheid klinkt misschien wat vaag, maar dit onderwerp staat al jaren hoog op alle wensenlijstjes van burgers", weet onderzoeker Peter Kanne van I&O Research. "Een gemeente heeft hier veel over te zeggen."

Wijkraden en buurthuizen zijn belangrijke schakels. "Je zag de afgelopen jaren dat er grote tekorten waren bij veel gemeenten en dat er dus veel is bezuinigd op dit gebied. Wijkcentra werden gesloten en zwembaden en bibliotheken verdwenen uit de wijken", zegt hoogleraar bestuurskunde Michiel de Vries van de Radboud Universiteit.

Maximale snelheid

"Bij gemeenten die zijn samengevoegd, gaat veel geld en aandacht naar de kernen. De randen en het buitengebied worden vergeten. Je ziet dat lokale partijen zich hier vaak hard voor maken." Denk ook aan het aantal verkeersdrempels en de snelheid in je wijk. Zo speelt in steeds meer grote steden de discussie om de maximale snelheid te verlagen naar 30 kilometer per uur.  

Onder leefbaarheid valt ook een schone wijk en dus het ophalen van ons afval. De manier waarop gemeenten omgaan met afvalinzameling en -tarieven is al jaren een heet hangijzer. De hoeveelheid restafval daalt in veel gemeenten niet snel genoeg. Sommige boeken succes met het zogeheten diftarsysteem, waarbij huishoudens moeten betalen per afvalzak die ze in de container gooien. Veel gemeenten willen dit systeem of een variant daarop invoeren.

4. Hoe wordt het geld verdeeld?  

De gemeente krijgt ongeveer 60 procent van het geld van de Rijksoverheid. Bijna tweederde van de bestemming staat vast, zegt Geerten Boogaard, hoogleraar decentrale overheid van de Universiteit Leiden. "Iedere gemeente krijgt bijvoorbeeld geld voor jeugdzorg, woningbouw en onderhoud van wegen."

Maar gemeenten zijn ook verantwoordelijk voor sportaccommodaties en de aanleg van bijvoorbeeld voetbalvelden. Ook geeft de gemeente subsidies aan muziekkorpsen, toneelverenigingen en plaatselijke zangkoren. 

Gemeenten hebben best veel speelruimte, zegt Boogaard. Zo kan een oudere via zijn gemeente een traplift krijgen, maar de gemeente bepaalt of dat een luxe lift wordt of een standaardlift. Als een gemeente hier meer geld aan wil uitgeven, dan kan daar bijvoorbeeld tegenover staan dat een bibliotheek minder goed wordt onderhouden of dicht moet. "Dat zijn allemaal politieke keuzes."

Jeugdzorg en dyslexie

Sinds 2015 is er sprake van decentralisatie: steeds meer taken zijn bij de gemeente komen te liggen. "Het merendeel van de gemeenten komt onderaan de streep niet rond. Vooral bij de jeugdzorg zien we grote tekorten ontstaan. Dat is een uitdaging. Sommige gemeenten strooien bijvoorbeeld met hulp om dyslectische kinderen te helpen, andere vragen een extra bijdrage aan ouders en accepteren dat er wachtlijsten zijn."

Ook denken politieke partijen verschillend over de regels voor bijstand. "In Amsterdam wordt daar geen tegenprestatie voor gevraagd, in Rotterdam wel. En in Leiden mag je bijvoorbeeld naast je bijstand nog 120 procent aan extra gemeenteuitkeringen aanvragen. Is de VVD binnen een gemeente groot? Dan zal de controle op het naleven van de regels strenger zijn dan in een gemeente waarin linkse partijen aan de macht zijn."

5. Duurzaamheid

In 2050 moet ons land CO2-neutraal zijn en moeten veel woningen van het aardgas af. Wat daarvoor in de plaats komt, is aan de gemeenten. Er wordt volop geëxperimenteerd met verschillende 'nieuwe' warmtebronnen, zoals aardwarmte, warmte uit oppervlaktewater en restwarmte van bedrijven.

Hoewel 2050 nog ver weg klinkt, moeten de gemeenteraden hier de komende jaren mee aan de slag. Ze moeten warmtevisies maken, zegt hoogleraar woningbouw Boelhouwer. "Daarin staat wat voor energie je straks krijgt. Gaat je wijk over op het warmtenet, of komen er warmtepompen?"

Zonnepanelen

Inwoners kunnen ook subsidies krijgen voor zonnepanelen. "Deze isolatiesubsidies gaan via het Rijk, maar gemeenten kunnen er wel voor kiezen om hier extra in te investeren. Zo zijn er gemeenten die extra geld vrijmaken voor bijvoorbeeld energiecoaches die je helpen om je huis beter te isoleren."

En dan spelen er natuurlijk de discussies over windmolens en zonnevelden. Hoewel veel mensen daar niet op zitten te wachten, is het aan gemeenten en provincies om die te realiseren. "Op dit onderdeel zie je ook de meeste conflicten tussen gemeenten en burger. En die kunnen soms enorm uit de hand lopen", zegt hoogleraar bestuurskunde De Vries.