Hoe meer je verdient, hoe hoger de boete: werkt het straks ook zo in Nederland?

23 kilometer te hard rijden in Finland en goed verdienen? Dat kan je zomaar een boete van 54.000 euro opleveren. En de topman van Nokia moest zelfs 116.000 euro aftikken na een snelheidsovertreding. In Finland zijn boetes voor bepaalde overtredingen al honderd jaar afhankelijk van je inkomen, en daarin staan ze niet alleen in Europa. Ook in onder meer Zweden, Duitsland, Frankrijk en Spanje bestaat dit systeem.

"In veel landen wordt de inkomensafhankelijke boete gebruikt bij bijvoorbeeld verkeersovertredingen, diefstal, overvallen en lichte mishandeling", vertelt Elena Kantorowicz-Reznichenko, hoogleraar recht aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze deed onderzoek naar dit fenomeen en schreef er een boek over. "In Duitsland gaat het zelfs ook om zeden- en drugsdelicten."

"In het traditionele systeem belanden mensen soms in de gevangenis omdat ze een boete niet kunnen betalen. En niemand komt beter uit de gevangenis. Het belangrijkste doel is dan ook het verminderen van het aantal korte gevangenisstraffen."

Niet eerlijk

Daarnaast gaat het om rechtvaardigheid. "Het is niet eerlijk dat rijke mensen kunnen betalen voor het recht om misdaden te plegen en arme mensen in de gevangenis belanden omdat ze de boete niet kunnen betalen."

Het is op dit moment in Nederland al mogelijk om een boete afhankelijk te maken van het inkomen van de overtreder. Dit heet officieel het 'draagkrachtbeginsel'. Maar in de praktijk komt dit heel weinig voor.

Arme verdachte

Volgens onderzoekers is Nederland samen met Albanië een van de weinige landen waar niet vaak rekening wordt gehouden met het inkomen van een verdachte bij de oplegging van een geldboete. Als dit wel gebeurt, gaat het vaak om een arme verdachte die een andere straf krijgt opgelegd, zoals een celstraf in plaats van een geldboete.

Een verlaging van de geldboete voor een armere verdachte komt bijna amper voor. Een verhoging van de geldboete voor een rijkere verdachte al helemaal niet. 

Heel vermogend, niet zwaarder gestraft

Senior raadsheer Hans Lensing van het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden is voorstander van duidelijke richtlijnen. "Het was bij de totstandkoming van de wet de bedoeling van de wetgever om ook naar boven af te wijken: iemand die heel vermogend is, moet ook zwaarder gestraft worden. Maar dat gebeurt in de praktijk niet of nauwelijks. Men gaat nu uit van een bepaald normbedrag en als iemand het financieel moeilijk heeft, wordt gekeken of er iets van af kan."

Uit onderzoek blijkt niet dat mensen dankzij de inkomensafhankelijke boete minder vaak overtredingen begaan. "Maar het werkt wel doordat het systeem rechtvaardiger wordt en minder mensen naar de gevangenis moeten omdat ze een boete niet kunnen betalen", zegt professor Kantorowicz-Reznichenko van de Erasmusuniversiteit.

Wat is 'inkomen' precies?

De Europese landen met de inkomensafhankelijke boete bepalen op verschillende manieren wat precies als 'inkomen' wordt beschouwd. "In sommige landen kijken ze alleen naar het inkomen uit werk. In andere landen nemen ze ook vermogen zoals vastgoed en dividendinkomsten mee. Er zitten wel wat haken en ogen aan dit systeem. De rechter moet bijvoorbeeld toegang hebben tot financiële informatie van burgers."

Ook hoogleraar sanctierecht Pauline Schuyt ziet praktische bezwaren. "Het gaat vaak om mensen die geen regulier inkomen hebben, dus het is moeilijk om dan de werkelijke draagkracht te bepalen."

Ze wijst erop dat er geen simpele rekenmethode is om die draagkracht vast te stellen. Het is namelijk op dit moment in Nederland nog niet mogelijk om de hoogte van iemands inkomen plus de schulden en vaste lasten vast te stellen. Bovendien: "We gaan dan uit van mensen die hun schulden bij de BKR geregistreerd hebben, die een vast salaris krijgen, een hypotheek hebben. Maar dit gaat voor een groot aantal mensen die een geldboete krijgen helemaal niet op."

Het OM is overigens geen voorstander van de inkomensafhankelijke boete. Ze vrezen voor 'zeer substantieel extra werk voor de reeds overbelaste stafrechtsketen'. "Aangezien niet duidelijk is welk reëel probleem ermee opgelost zou worden, staat het OM hier zeer terughoudend in." De Raad voor de Rechtspraak gaat verder onderzoek doen naar het draagkrachtbeginsel. De uitkomsten worden eind dit jaar verwacht.