Door de toenemende droge periodes hebben rivieren in Nederland steeds vaker te maken met een lage waterstand. Dat is slecht voor de natuur én voor de binnenvaartschepen. Het Wereld Natuur Fonds (WWF) komt nu, in overleg met de binnenvaartsector, met een plan om rivieren aan te pakken. "Op den duur zit je zo dicht bij de bodem dat de kans op schade groter wordt."
Dit jaar valt het mee, maar vorig jaar duurde de droogte zeven maanden. "Zo extreem als het in 2018 was, was het voor het laatst in 2006", zegt binnenvaartschipper Wilco Ooms. Hij komt uit een geslacht van binnenvaartschippers en wist al van jongs af aan dat hij het water op wilde. "Mijn werk is heel divers en mijn uitzicht is iedere dag anders."
Minder vracht
Inmiddels heeft hij samen met zijn vrouw en broer een familiebedrijf met meerdere schepen. "Laagwater komt vaker voor, maar de afgelopen jaren verbreken we elke keer records", zegt Ooms. Bij laagwater kunnen schepen minder vracht meenemen. "In plaats van 100 procent beladen kunnen we dan opeens nog maar 30 of 40 procent van onze capaciteit meenemen."
Bodemerosie is de boosdoener die bij laagwater vooral in de Waal en de IJssel tot problemen leidt. Erosie veroorzaakt 'natuurlijke verkeersdrempels' in de rivierbodem, legt expert Michiel van den Bergh van WWF. Stromend water neemt zand van de bodem mee en veroorzaakt zo erosie: de zachte laag van de rivierbodem spoelt weg. De rivier slijt daardoor uit en komt lager te liggen.
Ruimte voor de rivier
Omdat de rivier niet overal uit zachte delen bestaat, maar bijvoorbeeld ook uit harde lagen die niet wegspoelen en kabels en leidingen, ontstaan drempels in de rivier. En die zijn levensgevaarlijk voor de scheepvaart. De oplossing? "Zorg dat de rivier meer ruimte krijgt, waardoor het water langzamer gaat stromen en er minder bodemerosie ontstaat", zegt Van den Bergh.
Dat kan door nevengeulen aan te leggen: zijrivieren die uit de rivier stromen en er ook weer naartoe stromen. Ook het verlagen van zomerkades kan helpen, waardoor uiterwaarden vaker onder water lopen en meer ruimte voor de rivier ontstaat. "Dat is ook goed voor de natuur, want zo ontstaat er een uniek ecosysteem met moerasgebieden. En vissen zoals zalm en forel profiteren van die nevengeulen."
Spanning tussen natuur en economie
Dit alles staat in een plan van WWF dat vandaag in samenwerking met onder meer de binnenvaartsector wordt aangeboden aan minister Cora van Nieuwenhuizen van Infrastructuur en Water. "Er is natuurlijk altijd spanning tussen natuur en economie", vertelt Marleen Buitendijk, beleidsadviseur water en infrastructuur bij Koninklijke BLN Schuttevaer.
"Maar we hebben gekeken naar wat ons bindt en dat is de zorg om de bodemerosie. We hebben samen voorwaarden opgesteld voor natuur en scheepvaart die het uitgangspunt zijn bij maatregelen om bodemdaling te stoppen."
Het is niet zo dat de binnenvaartschepen door de lage waterstand vastlopen, maar spannend wordt het soms wel. In 2018 waren bijvoorbeeld bepaalde delen van de Rijn afgesloten voor grotere schepen omdat hun schroef niet meer onder water kon. "Op den duur zit je zo dicht bij de bodem dat de kans op kleine schade iets groter wordt", vertelt binnenvaartschipper Ooms. "En op een gegeven moment moet je met z’n allen door een smal slootje. Dan zit je met elkaar in een treintje."
Kans op ongelukken stijgt
Hij vervolgt: "Niet elk schip vaart even hard en soms moet je inhalen. Zeker in het donker of in de mist kan dat spannend worden. De kans op ongelukken wordt bij laag water groter. Iedereen moet dan extra alert zijn, maar dat geldt natuurlijk ook op de snelweg in de spits met mist en regen."
Het aanpakken van de Waal en de IJssel gaat zo’n 750 miljoen euro kosten. Het plan valt of staat met de reactie van de minister. Op Prinsjesdag gaf Van Nieuwenhuizen al aan honderden miljoenen euro’s uit te trekken voor onderhoud aan de vaarwegen.
"Er is brede steun voor onze plannen", zegt Van den Bergh (WWF). "Niet alleen natuurorganisaties, ook sectoren zoals de delfstofwinning en recreatie hebben meegedacht. Nu wordt het spannend wat het ministerie met de plannen gaat doen. We hebben ze zeker nodig, want het gaat om grootschalige langetermijningrepen. De minister moet het voortouw nemen."
Reactie ministerie
Minister Van Nieuwenhuizen heeft het plan inmiddels in ontvangst genomen en laat weten dat ze de aanpak van het WNF waardeert. "WNF heeft niet alleen gekeken naar het natuurbelang, maar juist ook partijen opgezocht met hele andere belangen zoals scheepvaart en woningbouw. En geprobeerd deze belangen met elkaar te verenigen."
Ze noemt de ideeën interessant, maar doet nog geen concrete toezeggingen. "We kunnen nog niet zeggen dat dit het ei van Columbus is, maar het heeft veel nieuwe kennis opgeleverd en we zijn wel weer een stap verder."
Kosten laagwater
Ondernemersvereniging Evofenedex berekende dat de droogte van 2018 de binnenvaart zo’n 380 miljoen euro heeft gekost. Vanwege de droogte konden schepen minder vracht meenemen, omdat ze niet te diep in het water mogen liggen. Daardoor moesten extra schepen worden ingezet of alternatieve vervoersmiddelen worden gezocht, zoals vrachtwagens of treinen. Dat is lastig, want voor een gemiddeld binnenvaartschip van 110 meter lang zijn 120 vrachtwagens nodig. Bovendien zijn de wegen in Nederland al overbelast en staan er veel files.
