Met de belaging van de Kick Out Zwarte Piet-activisten afgelopen vrijdag in Den Haag lijkt het zwartepietdebat nog verder verhard. Voor- en tegenstanders staan lijnrecht tegenover elkaar. Komt er ooit een eind aan de discussie?
"Misschien komen we wel tot een compromis over hoe piet eruit moet komen te zien", zegt politicoloog Heleen Schols. Zij promoveerde in september op de zwartepietdiscussie. "Maar we doen onszelf tekort door te zeggen: nu is het gesprek klaar. Die gaat niet om het uiterlijk van deze figuur."
Meer dan een paar jaar
Volgens Schols gaat de discussie om veel essentiëlere zaken. Wat is racisme? Wie hebben het recht iets te zeggen over de Nederlandse identiteit en geschiedenis? En wie mag er een oordeel hebben over onze tradities? "De discussie is niet meer dan een symptoom. Het gaat over zulke belangrijke, cruciale dingen dat daar meer dan een paar jaar voor nodig is."
Het incident in Den Haag 'is natuurlijk heel extreem', zegt Schols. "Het is niet zo dat de rest van de samenleving hier snel een voorbeeld aan zal nemen. De meeste mensen keuren geweld af. En gelukkig maar. Want los van wat je er inhoudelijk van vindt: door iemands recht op vergadering of het uiten van een andere mening te beperken, verliezen we iets als samenleving."
Steeds grimmiger
Ook antropoloog Markus Balkenhol van het Meertens Instituut ziet dat het steeds grimmiger wordt. "Ik maak me echt zorgen om die belaging van Kick Out Zwarte Piet", zegt hij. Balkenhol doet onder meer onderzoek naar zwarte piet en het koloniale verleden van Nederland.
Het is duidelijk, zegt hij, dat 'de bereidheid tot geweld toeneemt' aan de kant van de pro-pieten. "Dat zie je aan zo'n levensgevaarlijke snelwegblokkade in Friesland twee jaar geleden."
Bekogeld door hooligans
Blankenhol was vorig jaar bij een antizwartepietdemonstratie in Rotterdam om onderzoek te doen. Daar werden de activisten bekogeld door hooligans. "Het gaat om een harde kern die bereid is heel ver te gaan. Daar komen ook serieuze doodsbedreigingen bij kijken."
Pro-pieten gaan volgens hem zover omdat ze zich persoonlijk aangevallen voelen. "Ze zijn opgegroeid met het sinterklaasfeest en hebben daar warme herinneringen aan. Het debat raakt hun familie en hun kinderen, en dat allemaal in een context van nationalisme. Ze voelen zich niet alleen als Nederlander aangevallen, maar ook persoonlijk als mens."
Strijd over identiteit
Ook Peter Achterberg, hoogleraar sociologie aan de Tilburg University, ziet dat de discussie elk jaar verder uit de hand loopt. "De strijd over identiteit is zo belangrijk voor mensen. Je ziet de verbetenheid en compromisloosheid bij zowel de voor- als tegenstanders. Niemand is bereid enigszins toe te geven. Het is niet zo fraai wat er dan gebeurt."
Dat het debat zo verhardt, heeft volgens onderzoeker Blankenhol twee redenen. "Aan de ene kant bestaat het idee dat onze cultuur wordt bedreigd en gered moet worden. Daarbij wordt voorbijgegaan aan het feit dat cultuur altijd in beweging is en nooit vaststaat."
Mondiger geworden
"Aan de andere kant zijn Nederlanders van Afrikaanse afkomst mondiger geworden. In de jaren 70 en 80 dachten ze nog ooit terug te keren naar hun land van herkomst. Nu is er een generatie die hier is geboren en opgegroeid en wil opkomen voor haar rechten. Daardoor is het een heel fundamentele kwestie."
Achterberg stelt dat het debat ook zo heeft kunnen escaleren vanwege een gebrek aan leiderschap. "Vroeger snapten de politiek leiders en maatschappelijke elite dat je moet samenwerken om tot compromissen te komen. Nu zie je dat linkse en rechtse voormannen elkaar de tent uitvechten en niemand zegt: het kan wel een tandje minder. Daardoor loopt het zo gierend uit de klauwen."
Andere debatten
Hij wijst erop dat dit niet alleen het geval is bij het zwartepietdebat, maar ook bij het klimaatdebat en zaken als criminaliteit en vluchtelingen. "De mensen die boos zijn, worden niet geremd. Ze worden zelfs aangevuurd door de maatschappelijke bovenlaag die het voor ze opneemt en zegt dat ze gelijk hebben."
Het draait uiteindelijk allemaal om de vraag wat de Nederlandse cultuur is, zegt Blankenhol. "Een moeilijke vraag, maar het sinterklaasfeest is een geschikt voorbeeld om dat te belichamen. "Daarom klampen mensen zich daar heel erg aan vast. Ze zetten het neer als een essentiële kwestie: als we dit kwijtraken, wie zijn we dan nog?"
Positieve kanten
Het klinkt allemaal heel pessimistisch, maar er zitten ook positieve kanten aan het debat, benadrukt Schols. "Het maakt dingen zichtbaar die eerder niet zichtbaar waren, zoals dat mensen zich gekwetst voelen door zwarte piet en dat anderen bang zijn dat hen dingen worden afgenomen."
In een democratie is een discussie over vrijheden nooit klaar, zegt Schols. "En dat is helemaal niet erg. Het hoort erbij. Al gebeuren in dit debat natuurlijk wel dingen die echt naar zijn. Hopelijk komt daar wel snel een eind aan."
