Geweld is in Zuid-Afrika aan de orde van de dag: 'Aantal doden is schrikbarend'

Een massale schietpartij in een bar in Soweto afgelopen zomer: vijftien doden. Acht doden bij een vuurgevecht tussen overvallers en de politie begin vorig jaar. En afgelopen weekend nog, een groep onbekende schutters die het vuur opende op bezoekers van een verjaardagsfeestje in de Oost-Kaap: acht doden.

Het is slechts een kleine greep uit het toenemend aantal gevallen van gewelddadige misdaad dat Zuid-Afrika teistert. De afgelopen tien jaar steeg het aantal moorden in het land met bijna 62 procent naar ruim 25.000 vorig jaar. Dat is een toename van gemiddeld 26 moorden per dag, blijkt uit cijfers van denktank Institute for Security Studies (ISS).

Meer georganiseerde misdaad

"Een belangrijke verschuiving bij deze moorden is de aard ervan, die steeds meer georganiseerd is", zegt Gareth Newham. Hij leidt het programma voor justitie en geweldspreventie van ISS in Pretoria, een van de drie hoofdsteden van Zuid-Afrika. "Hoewel onderling geweld tussen jonge mannen nog altijd voor de meeste moorden zorgt, zien we ook steeds meer moorden door conflicten tussen groepen, door criminele netwerken en door daders van gewapende overvallen."

Dat heeft ook gevolgen voor het aantal slachtoffers per incident, legt hij uit. "We zien een toename van het aantal moorden waarbij drie of meer slachtoffers bij één incident betrokken waren. De moorden in de Oost-Kaap van afgelopen weekend zijn daar een voorbeeld van."

Het is de duistere kant van Zuid-Afrika, die zo de pracht en praal van het land steeds vaker overstemt. Voor de meeste Nederlanders is het land vooral bekend als populaire vakantiebestemming, vanwege de verbluffende landschappen, veelzijdige cultuur en exotische diersoorten. Maar buiten de safariparken, wijngaarden en andere toeristische hotspots is een heel ander Zuid-Afrika te zien. Een Zuid-Afrika van armoede, werkloosheid, grote sociale ongelijkheid en dus ook criminaliteit.

'Rot begon bij Zuma'

"Het is een soort van rot die begon in de tijd van oud-president Jacob Zuma", zegt historicus Jan-Bart Gewald, onderzoeker bij het Afrika Studie Centrum in Leiden. "Die rot is doorgedrongen tot alle geledingen van de staat. Niet alleen de corruptie bij het elektriciteitsbedrijf Eskom, maar ook bij de spoorwegen, het staatsmijnbedrijf en de politie."

Gewald ziet het door Zuid-Afrika georganiseerde WK voetbal van 2010 als keerpunt. "Na het WK, dat nog omgeven was met positiviteit, is het alleen maar verslechterd. En de coronacrisis heeft dit proces versneld. Het geweld en het aantal mensen dat doodgaat om onbeduidende redenen is schrikbarend. Zuid-Afrika is gewoon continu extreem gewelddadig."

Zuma was president van mei 2009 tot februari 2018. Hij drukte geld achterover, minachtte rechters, en speelde zakenpartners buitensporig veel macht toe. Ook zijn opvolger, Cyril Ramaphosa, lag recent stevig onder vuur toen grote sommen cashgeld op zijn privéranch werden gevonden. Zijn presidentschap hing even aan een zijden draadje, maar hij mocht uiteindelijk aanblijven.

"Zuma's ambtstermijn veroorzaakte onnoemlijke schade aan het grootste deel van het Zuid-Afrikaanse veiligheidsapparaat", zegt Newham. "Dat kreeg onder Zuma een nieuwe bestemming: namelijk het dienen van zijn persoonlijke en politieke belangen. En om de grote diefstal van openbare middelen te verdoezelen."

Moordzaken onopgelost

Dat is volgens Newham het duidelijkst te zien bij de nationale Zuid-Afrikaanse politiedienst (SAPS). Het budget van de dienst steeg het afgelopen decennium met 72 procent naar ruim 100 miljard rand (zo'n 5,3 miljard euro). "Maar in dezelfde periode daalde het vermogen van SAPS om moorden op te lossen met liefst 55 procent", berekent hij voor. "Vorig jaar werd slechts 14 procent van de zaken opgelost. Tien jaar geleden was dat nog 31 procent."

Een ander fenomeen is het aantal ontvoeringen. Criminelen zien het ontvoeren van kinderen van rijke zakenmannen - of die zakenlieden zelf - in ruil voor losgeld als een manier om snel rijk te worden. Sinds 2016 is sprake van een 'explosieve groei' in het aantal ontvoeringen, schreef ngo GI-TOC in september in een rapport. Tussen juli en september vorig jaar registreerde de politie ruim 4000 ontvoeringszaken, tweemaal zoveel als het jaar ervoor.

"Politie en justitie hebben hun handen vol, maar komen capaciteit tekort. Hun inlichtingen zijn gebrekkig en de aanpak om misdaad te bestrijden is achterhaald", zegt politiek wetenschapper Sandy Africa van de Universiteit van Pretoria. "Het vertrouwen in de overheid is laag. De rijken nemen voor hun bescherming hun toevlucht tot particuliere beveiliging. Maar voor de meerderheid van het land is dit onbetaalbaar."