Het is 2022 en oorlog in Europa. Dagelijks komt er enorm veel informatie uit het oorlogsgebied, maar niet alle informatie uit Oekraïne kan onafhankelijk worden geverifieerd. Veel media, ook RTL Nieuws, kiezen er daarom soms voor om dat te vermelden. In dit artikel leggen we je uit waarom.
Om te beginnen even een voorbeeld: de Verenigde Naties hebben tot nu toe de dood van 636 burgers in Oekraïne bevestigd. Maar volgens de regering in Kiev zijn alleen al in de zwaar gebombardeerde havenstad Marioepol ruim 2500 burgers gestorven. Een enorm verschil.
Ook gaat dit soort berichten in de media vaak samen met de zin: "Het werkelijke dodental is niet te verifiëren." Het is een disclaimer van de media, omdat niet zeker is dat het bericht helemaal klopt.
'Nieuwsconsumenten zijn steeds kritischer'
Waarom is dat? Alexander Pleijter is universitair docent factchecking aan de Universiteit Leiden. Hij volgt de oorlog in Oekraïne op de voet, en kijkt samen met zijn studenten kritisch naar de manier waarop Nederlandse media er verslag van doen.
Ook hij ziet dat media bij bepaalde informatie over de oorlog een disclaimer gebruiken. Een begrijpelijke ontwikkeling, vindt Pleijter. "Nieuwsconsumenten zijn steeds kritischer. Ze verwachten dat media informatie geven die is gecheckt. En als dat dan niet mogelijk is, dan is het wel zo eerlijk om dat te vermelden."
"Ze zeggen niet voor niets: de waarheid sneuvelt als eerste in een oorlog", legt hij uit. "Dat komt niet alleen omdat je te maken hebt met propaganda, maar ook omdat het heel moeilijk is voor journalisten om fysiek aanwezig te zijn in oorlogsgebied."
Niet veel journalisten aanwezig
Want hoe meer een gebied wordt gebombardeerd, hoe minder journalisten er zijn. "Daarom is informatie uit een oorlogsgebied moeilijk om te controleren. Veel journalisten zijn niet fysiek aanwezig om de gebeurtenissen zelf te zien."
En juist dat, eigen waarneming, is enorm belangrijk, weet ook correspondent Olaf Koens. Hij was voor RTL Nieuws onder meer in het West-Oekraïense Lviv.
Zonder eigen waarneming ben je afhankelijk van getuigen of informatie van een van de twee partijen in het conflict. In dit geval zijn dat de overheden van Oekraïne en Rusland.
'Odessa beschoten, dan waren het de Russen'
"Het is niet te doen om alle informatie die je binnenkrijgt te verifiëren", zegt Koens. "Maar als er ergens een bom valt, dan wordt dat door mensen gezien. In de tweede lijn registreer je daarom wat inwoners of collega-journalisten zien en meemaken."
En soms moet je volgens Koens ook gewoon conclusies durven trekken op basis van de informatie die je hebt: "We weten dat de Russische Marine voor de kust van Odessa ligt. Vandaag is Odessa beschoten, daar zien we de beelden van. We zien de getuigenissen van inwoners. Je kan daar allerlei analyses op loslaten, maar het is vrij simpel. Het waren de Russen, punt."
Toch ontkomen media er niet altijd aan, om te vermelden dat het niet is gelukt om bepaalde informatie te verifiëren. "Als informatie uit een 'verdachte' hoek komt, dan is het goed om daar aandacht aan te besteden en er zo nodig een nuance in aan te brengen", verklaart RTL Nieuws hoofdredacteur Ilse Openneer.
Informatie uit 'verdachte' hoek
"Het gaat natuurlijk niet om informatie die door beide partijen in een conflict als waar wordt aangenomen. Het gaat juist om de gevallen waar twijfel over is."
Transparantie is volgens haar, juist nu, belangrijk: "Je moet kritisch naar je bronnen kijken, met een koele journalistieke houding. Als er twijfel is, moeten we dat bij het bericht vermelden. En als er té veel twijfel is, publiceren we de informatie niet."
Alexander Pleijter benadrukt wel dat het niet voldoende is om alleen te benoemen dat een bericht niet valt te verifiëren. "Media moeten uitleggen waarom niet. Bijvoorbeeld omdat ze bronnen niet konden spreken, of omdat er iets is gebeurd waar verder geen journalisten bij waren."
'Het beste is om eerlijk te zijn'
Een bericht helemaal niet melden omdat het niet goed te verifiëren is, vindt hij geen optie. "Nieuwsconsumenten hebben ook andere bronnen zoals sociale media, en vragen zich dan af waarom reguliere media niets over een gebeurtenis publiceren."
"Daarom kunnen media maar het beste eerlijk zijn", besluit Pleijter. "Vertel dat Rusland belang heeft bij het naar buiten brengen van bepaalde informatie, en benoem waarom iets zo moeilijk is om te controleren."
