Zo tegen het einde van 2021 komen de donaties die landen doen via het internationale Covax-programma eindelijk op gang. Toch ligt het vaccineren in armere, met name Afrikaanse landen, nog altijd ver achter. "Het is met de vaccinverdeling vanaf het eerste moment misgegaan."
Iets meer dan een week voor het einde van dit jaar heeft het Covax-programma zo'n 800 miljoen coronavaccins geleverd aan 144 landen wereldwijd. Het gros daarvan, 685 miljoen, ging naar landen met lage en middeninkomens.
Doel verlaagd
Tijd om de balans op te maken. Het doel voor 2021 werd – vanwege veel minder leveringen uit het dit voorjaar zwaar getroffen India – eerder al verlaagd van 2 miljard naar 1,4 miljard vaccins (waarvan 1,2 miljard voor armere landen). Nu blijkt dat dit nieuwe lagere doel waarschijnlijk net aan wordt gehaald, zo rond de jaarwisseling.
"Het blijft gissen of het lukt om die 1,2 miljard vaccins ook dit jaar echt te leveren aan deze armere landen", zegt Sabine de Jong. Zij werkt als coördinator internationale programma's bij de Nederlandse tak van Unicef, dat vaccins voor Covax inkoopt en verspreidt. Er zit namelijk gemiddeld vier tot zes weken tussen het moment van aankondiging dat vaccins gedoneerd worden, en de daadwerkelijke levering. De Jong: "Dus daar zit de voornaamste vertraging in. De achterstand is wel ingelopen, voor een groot deel dankzij donaties."
Donatieprogramma
Van die donaties is Covax namelijk sterk afhankelijk geworden. De oorspronkelijke opzet was dat het VN-programma zelf een grote speler zou worden, die vaccins inkoopt en deze wereldwijd netjes verdeelt om zo de pandemie effectief te bestrijden.
Een droombeeld, zo bleek al snel. Rijke landen in het Westen, waaronder Nederland onder de EU-vlag, sloten hun eerste deals al ver voor de eerste vaccins waren goedgekeurd. Covax kon achteraan de rij aansluiten.
Met alle gevolgen van dien: terwijl Azië de laatste maanden bezig is aan een opmars en zelfs Europa voorbij is, loopt het continent met de meeste armere landen, Afrika, na bijna twee jaar pandemie nog altijd ver achter op de rest.
Andere prikstrategie
"Het is met de vaccinverdeling vanaf het eerste moment misgegaan", zegt Ellen 't Hoen. Zij is als jurist gespecialiseerd in het intellectueel eigendom van medicijnen, en kritisch op het Covax-programma. "Het functioneert niet zoals het is opgezet: een mechanisme waarin alle landen zouden meewerken om vaccins eerlijk te verdelen. Het is een soort donatieprogramma geworden."
't Hoen had zelf liever een geheel andere prikstrategie gekozen. "Eerst alle zorgmedewerkers in alle landen, dan de kwetsbare mensen, en dan de rest. Niet zoals nu telkens eerst alle rijke landen. Daar schiet niemand iets mee op: je blijft brandhaarden houden in landen, waardoor nieuwe varianten kunnen ontstaan."
De jurist is ook een uitgesproken voorstander van het vrijgeven van de patenten van de vaccins en het delen van kennis door makers zoals Pfizer en Moderna. 't Hoen: "Maar de farmaceutische industrie blijft zich richten op verkoop in hoge-inkomenslanden, met uitzondering van AstraZeneca. Het is big business."
Zelf doneren
Door die oneerlijke verdeling moesten veel armere landen aankloppen bij rijke landen. Zo kreeg Nederland in mei de vraag van Suriname om te helpen bij het vaccineren, toen daar de nood erg hoog was en de ziekenhuizen overspoeld waren geraakt.
Inmiddels heeft Nederland vanuit de eigen voorraad – dus buiten Covax om – ruim 4,23 miljoen vaccins gedoneerd aan Indonesië, Suriname, Kaapverdië en Namibië, de zogeheten bilaterale donaties.
Nederland heeft beloofd om dit jaar in totaal 27 miljoen doses te doneren. 22,55 miljoen daarvan zijn voor Covax. Al kan het nog even duren voordat al deze doses daadwerkelijk in een arm zijn beland: pas 17 miljoen van deze vaccins zijn voorlopig toegewezen aan landen, blijkt uit de laatste update van de Nederlandse vaccindonaties. Voor de rest is het wachten tot ontvangende landen hun logistiek en koeling op orde hebben, zodat ze ook echt kunnen prikken.
'Doel wordt gehaald'
"Het doel van 27 miljoen donaties wordt gehaald", zegt een woordvoerder van demissionair minister Hugo de Jonge (Volksgezondheid). "Nu Covax begint te lopen, zal Nederland minder bilaterale donaties doen en vaker overgaan op Covax. Dan gaat het echt om wereldwijd goed kijken: waar zijn nu de meeste vaccins nodig?"
Jurist 't Hoen vreest dat nieuwe virusvarianten zoals omikron roet in het eten zullen gooien. Die zorgen ervoor dat rijkere landen eerst de eigen bevolking een derde of zelfs vierde zogenoemde boosterprik geven, in plaats van te doneren aan landen waar mensen nog geen enkele prik hebben gehad.
Herhaling van zetten
De eerste voortekenen wijzen daar inderdaad op. In de laatste update van de Nederlandse vaccindonaties staat dat Nederland 4 miljoen doses in de planning had om bilateraal te doneren. "Als gevolg van de huidige versnelde boostercampagne heeft het kabinet echter gekozen voor een tijdelijke temporisering hiervan. Deze doses zullen in het nieuwe jaar alsnog zo snel mogelijk worden gedoneerd."
Een herhaling van zetten, vindt 't Hoen. "Zo kom je nooit uit zo'n pandemie. Maar het hóeft niet zo te zijn: je kunt ook andere politieke keuzes maken."
