Waarom de invloed van Facebook op de Amerikaanse verkiezingen groot blijft

Over drie weken gaan de Amerikanen naar de stembus om te stemmen op Donald Trump of Joe Biden. Vooraf is veel te doen om de invloed die sociale media hebben op de verkiezingsuitslag, en dan vooral die van Facebook. Het bedrijf zelf zegt dat het geleerd heeft van de schandalen die in de nasleep van de vorige presidentsverkiezingen naar buiten kwamen.

1. Waar ging het mis vier jaar geleden?

Al vrij snel na de overwinning van Trump in november 2016 wordt duidelijk dat op grote schaal nepinformatie is verspreid via Facebook. Denk aan berichten zoals 'Paus steunt Trump' en 'Hillary Clinton verkocht wapens aan IS'.

De misleidende posts zijn bovendien razend populair. Ze worden zelfs vaker gedeeld én krijgen meer reacties dan nieuwsberichten van de grote Amerikaanse kranten en nieuwszenders, blijkt uit een analyse van BuzzFeed.

Daar blijft het niet bij. Op 6 september 2017 – tien maanden na de verkiezingsdag – ontdekt Facebook 470 nepaccounts die vanuit Rusland zijn onderhouden. Via deze accounts zijn rond de verkiezingen zeker drieduizend politieke advertenties verspreid.

Het blijkt te gaan om provocerende berichten over gevoelige politieke thema's, zoals wapens, racisme, homorechten en migratie. Tien miljoen Amerikanen zien de 'Russische advertenties' en de kritiek op Facebook – en ook andere bedrijven zoals Twitter en Google – zwelt aan.

Maar de bom barst pas echt in het voorjaar van 2018. Dan wordt duidelijk dat privégegevens van liefst 87 miljoen Facebook-gebruikers uit vooral Amerika zijn misbruikt voor op maat gemaakte politieke advertenties ('micro-targeting') om stemgedrag te beïnvloeden. Het verantwoordelijke bedrijf, Cambridge Analytica, blijkt ook te werken voor het campagneteam van Trump.

2. Hoe heeft dit alles de uitslag beïnvloed?

Dat is de million dollar question: een erg belangrijke, maar eigenlijk niet te beantwoorden vraag. Volgens Marietje Schaake, directeur technologiebeleid van de Stanford-universiteit en oud-Europarlementariër voor D66, komt dat voor een groot deel door Facebook zelf.

Schaake: "Het is moeilijk precies te meten omdat bedrijven als Facebook te weinig toegang tot informatie geven voor onafhankelijk onderzoek. Mijn collega's op Stanford lopen hier ook tegenaan."

Opvallend is dat ze het bij Facebook zelf ook niet helemaal doorhadden bij de vorige verkiezingen. Op 10 november 2016, twee dagen na de verkiezingen, ging Facebook-topman Mark Zuckerberg er met gestrekt been in toen werd gesuggereerd dat het platform mogelijk impact had gehad op de verkiezingsrace.

Met name dat laatste zorgt achteraf voor veel boosheid in de VS, zegt correspondent Erik Mouthaan vanuit New York. "Wat vooral tot woede leidde was dat Zuckerberg zei dat het 'waanzin' was om te denken dat Facebook een rol had gespeeld in de onverwachte winst van Trump. Hij kwam daar later op terug en beloofde beterschap. Maar Zuckerberg zwalkte als het ging om het al dan niet weigeren van feitelijk onjuiste politieke reclame."

3. Hoe groot is de invloed van Facebook nog?

Facebook is zestien jaar na de oprichting nog altijd het grootste sociale netwerk ter wereld. Volgens de laatste officiële cijfers telt het platform wereldwijd 2,7 miljard actieve gebruikers. Daarvan komen er zo'n 200 miljoen uit de VS, een land waar ruim 331 miljoen mensen wonen.

In Amerika is zo'n 70 procent van de volwassenen actief op Facebook, blijkt uit onderzoek dat Pew Research Center de afgelopen twee jaar deed. Los van YouTube (73 procent) komt geen platform daar ook maar bij in de buurt. Al is dat wel aan het veranderen, zegt Schaake. "Inmiddels is Facebook een platform voor oudere gebruikers, terwijl jongeren in het algemeen meer informatie online zoeken en vinden dan op tv of via kranten en radio."

Maar de grote groep oudere gebruikers consumeert volop nieuws op Facebook. Ongeveer vier op de tien volwassen Amerikanen leest volgens het onderzoek nieuwsberichten op het platform. Dat is veel meer dan op YouTube (21 procent), Twitter (12 procent), Instagram (8 procent) of LinkedIn (6 procent).

En dat lezen van nieuws doen ze ook vaak: driekwart van hen bezoekt Facebook namelijk 'minstens een keer per dag'. Dit terwijl Facebook populair is onder zowel vrouwen als mannen en onder zowel hoogopgeleiden als laagopgeleiden.

Niet gek dus dat het campagneteam van Trump net als in 2016 het merendeel van zijn geld heeft uitgegeven aan online boodschappen. Waaronder ook op Facebook, waar ook het team van Biden volop actief is.

Facebook verdient naar schatting zo'n 300 miljoen dollar per jaar aan politieke advertenties. Dit jaar zal dat sowieso nog meer worden: in de aanloop naar 3 november stond de teller alleen al in Amerika op 264 miljoen dollar, berekende nieuwszender CNBC.

Volgens Mouthaan is het opmerkelijk dat een bedrijf met zoveel bereik maar weinig doet tegen het zwartmaken van politieke kandidaten. "Facebook is een informatiebron, maar blijft maar claimen niet verantwoordelijk te zijn voor de waarheid van berichten die zijn algoritme voorlegt. En waarom is een bedrijf dat miljarden verdient mede door complottheorieën en regelrechte leugens, zo traag in het verwijderen van laster?"

4. Wat doet Facebook zelf tegen inmenging?

Het bedrijf zet zich schrap voor de komende presidentsverkiezingen. "We weten al lange tijd dat de Amerikaanse verkiezingen van 2020 geen gewone verkiezingen zullen worden", zegt Facebook-woordvoerder Tineke Meijerman.

Facebook voert daarom een nieuw beleid als het gaat om welke berichten zijn toegestaan en wie welke politieke advertenties heeft betaald. Het bedrijf zegt daarbij geleerd te hebben van de ruim tweehonderd verkiezingen die sinds 2016 wereldwijd zijn gehouden. Meijerman: "We hebben in het hele bedrijf nu ruim 35.000 mensen in dienst die zich concentreren op veiligheids- en beveiligingszaken. Daardoor hebben we grote stappen kunnen zetten."

Zo zijn tussen maart en september in de VS al ruim 120.000 posts en dertig verdachte netwerken op Facebook en Instagram verwijderd. Een voorbeeld is Peace Data, een zogenaamd journalistiek platform dat vanuit Rusland opereerde en linkse kiezers wilden beïnvloeden. En afgelopen week nog de QAnon-beweging, die omstreden is door het verspreiden van complottheorieën die veel Amerikanen geloven.

Facebook heeft ook zo'n 2,2 miljoen advertenties geweigerd omdat onduidelijk was van wie ze kwamen. En bij ruim 150 miljoen Amerikaanse Facebook-posts zijn waarschuwingen geplaatst, omdat de inhoud niet bleek te kloppen. Meijerman: "Deze stukken zijn weerlegd door onze externe factcheckers."

Een andere maatregel is dat Facebook in de gaten houdt of de presidentskandidaten niet te vroeg de overwinning claimen. Veel kiezers stemmen dit keer via de post wegens het coronavirus, en dat kan ervoor zorgen dat de definitieve uitslag langer op zich laat wachten.

Ook mogen de laatste week voor de verkiezingsdag geen nieuwe politieke advertenties meer worden geplaatst, omdat dan volgens topman Zuckerberg niet meer kan worden gecontroleerd of de inhoud wel klopt.

Maar het platform wil meer dan alleen scheidsrechter spelen om zo te voorkomen dat de verkiezingen worden beïnvloed van buitenaf. Het heeft zichzelf nog een tweede doel opgelegd: meer Amerikanen helpen om zich te registreren als kiezer, zodat ze kunnen stemmen.

Zo zegt Facebook dit jaar circa 2,5 miljoen Amerikanen te hebben geholpen om zich te registreren via Facebook, Instagram en Messenger. Ook zijn ruim 39 miljoen mensen doorverwijzen naar een pagina met informatie over stemmen.

5. Is dat genoeg om misbruik te voorkomen?

Nou, Facebook heeft nog niet ieders vertrouwen weer teruggewonnen. Mouthaan: "De nieuwe maatregelen worden op links gezien als 'te weinig en te laat'. Ander social media bedrijven gaan ook verder, zoals Twitter, dat tweets van de president onzichtbaar maakt als hij liegt over verkiezingen."

Bovendien nam Twitter vorig jaar een opvallende stap door politieke advertenties te verbieden. Twitter-topman Jack Dorsey zei toen dat hij geen geld wil verdienen aan politieke leugens.

Maar er is nog een ander belangrijk punt: nepnieuws is lang niet altijd nep. Zo waren de meeste 'Russische advertenties' voor de verkiezingen van 2016 helemaal geen leugens, vertelde de oud-veiligheidsbaas van Facebook vorig jaar. De berichten waren volgens hem juist verspreid om de krantenkoppen te halen en zo het gesprek van de dag te beïnvloeden. 

Schaake, die bekend staat als privacyexpert, vindt het positief dat Facebook de QAnon-beweging weert. "Dat er tientallen miljoenen leden van dit soort groepen waren, geeft al aan hoezeer Facebook een machtig platform is. Wat het bedrijf wel en niet toestaat heeft impact op grote aantallen mensen en dus op het politieke debat, op vertrouwen of wantrouwen."

Toch vindt ze dat Facebook het niet meer alleen aankan. "Ik vind niet dat Facebook zowel probleem als oplossing kan leveren. Er is daarom onafhankelijk toezicht nodig." Dat toezicht zou volgens haar voor alle grote techbedrijven moeten gelden. Schaake: "Er hangt nu veel af van of Facebook zijn eigen beleid überhaupt kan waarmaken. Dat blijkt keer op keer een grote uitdaging."