In een flat in Den Bosch werd zaterdag een man gevonden die al vijf maanden overleden was. Het is een van de vele berichten over Nederlanders die een eenzame dood stierven. Hoe kan dat toch? "In onze individualistische samenleving is het een vorm van respect om mensen met rust te laten."
"Niemand verdient het om zo lang onopgemerkt te blijven." Met deze zin sloot de politie Den Bosch dit weekend een bericht op Facebook af over een man die zaterdag dood in zijn flat in Den Bosch werd aangetroffen. Uit onderzoek bleek dat hij al vijf maanden geleden is overleden.
Signalen
In de post doet de politie 'een dringend beroep' op burgers om hun buren beter in de gaten te houden en te letten op signalen als een overvolle brievenbus. Want een uitzondering zijn dit soort verhalen al lang niet meer. In amper een jaar tijd werden alleen al in de provincie Brabant al vijf mensen gevonden die dagen, weken of zelfs maanden dood in huis lagen.
Hoewel er geen harde cijfers zijn over het aantal mensen dat in eenzaamheid sterft, vermoedt schrijver en dichter Joris van Casteren dat het steeds vaker voorkomt. Sinds 2018 is hij coördinator van stichting De Eenzame Uitvaart, een project in Amsterdam waarbij dichters voor overledenen die geen nabestaanden hebben een persoonlijk gedicht schrijven en voordragen op de gemeentelijke uitvaart. De gemeente is bij wet verplicht om een uitvaart te regelen als de familie dat (financieel) niet kan, wil of er simpelweg niet is.
Een beeld
Van Casteren wordt door de gemeente Amsterdam gebeld als een overledene geen nabestaanden blijkt te hebben. Als diegene een woning had, gaat hij er kijken. "Een huis geeft een goed beeld van wie iemand was, zo probeer ik een breder beeld te krijgen van zijn of haar leven. Ik vind dat belangrijk om te weten als ik bij de uitvaart ben. Een overledene is meer dan een afgetakeld probleem, er zit een mens achter." Als Van Casteren een goed beeld heeft, kiest hij passende muziek en zoekt hij een dichter.
In de Volkskrant doet Van Casteren verslag van de uitvaarten die hij begeleidt. Er is geen verhaal dat er voor hem uitspringt. "Het zijn stuk voor stuk extreme verhalen, die blijven me allemaal bij. Zoals die keer toen we alleen de romp van een vermoorde mevrouw konden begraven omdat de rest van haar lichaam ontbrak. Of laatst, toen ik per toeval na de uitvaart ontdekte dat mevrouw J. toch een zus had."
10 procent
Hoeveel eenzame uitvaarten er plaatsvinden, wordt niet bijgehouden. Maar veel gemeentes hebben wel cijfers van het aantal gemeentelijke uitvaarten. "Een paar jaar geleden lag dat aantal in Amsterdam nog rond de vierhonderd per jaar, inmiddels is dat vijfhonderd. Dat is ontzettend veel als je bedenkt dat hier jaarlijks vijfduizend mensen overlijden. Niet al deze mensen krijgen een eenzame uitvaart, omdat er vaak nog wel ergens een familielid is. Maar dat wil niet zeggen dat ze niet eenzaam waren", zegt Van Casteren.
"Ik hoor ook van van de uitvaartondernemer waar de gemeente mee samenwerkt dat ze steeds vaker overledenen treffen die ze niet meer 'toonbaar' kunnen maken. Dat zijn overledenen die na langere tijd zijn gevonden."
In eigen bubbel
Volgens Anja Machielse, hoogleraar humanisme en sociale weerbaarheid aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht, hebben mensen anno 2023 minder aandacht voor hun buurtgenoten. "We kennen elkaar niet meer zo goed als vroeger, toen we vaak op dezelfde plek bleven wonen. Nu het door de digitalisering makkelijker is geworden om contacten te onderhouden, zijn we voor ons netwerk niet meer aangewezen op onze buurt. We kiezen mensen die bij ons passen en leven in onze eigen bubbel."
De hoogleraar volgt voor haar onderzoeken al jaren mensen die geïsoleerd leven. "Dat kan tegenwoordig makkelijker omdat je veel zaken tegenwoordig vanuit huis kunt regelen. Deze mensen trekken zich geleidelijk terug uit het leven omdat ze veel negatieve ervaringen hebben gehad op het gebied van relaties. Het is een vorm van zelfbescherming en dat maakt het voor omstanders ook heel ingewikkeld", legt ze uit. "Doordat we in een individuele samenleving leven, is het ook een vorm van respect om mensen die geen aansluiting zoeken met rust te laten."
Toch zijn er wel degelijk manieren om op een luchtige manier naar elkaar om te kijken, stelt Machielse. "Toen de gemeente Rotterdam een jaar of tien geleden een campagne begon waarin ze zeiden dat mensen elkaar moesten groeten, moest iedereen lachen. Maar het werkt echt. Als jij weet wie er in je straat woont en elkaar regelmatig groet, wordt het makkelijker om je zorgen uit te spreken over een buurtgenoot die zich terugtrekt of waar het niet goed mee lijkt te gaan."
Bel de wijkagent
Als je het zelf moeilijk vindt om met die eenzame buurman of buurvrouw in gesprek te gaan, is er volgens de hoogleraar altijd wel een professional waar je terecht kunt. "Een wijkagent of iemand uit een wijkteam weet goed wat er speelt in de buurt en heeft de competenties om zo'n gesprek aan te gaan."
Machielse is hoopvol dat het tij zal gaan keren. "Uit mijn onderzoek blijkt dat mensen het fijn vinden om te weten wie er in hun buurt woont. Ze voelen zich sociaal veiliger als ze hun buren groeten op straat, zonder dat ze meteen contact hoeven leggen. Ik denk dat daar steeds meer behoefte aan komt."
Van Casteren is blij dat eenzaamheid steeds beter bespreekbaar is, al zal het voor de mensen wiens uitvaarten hij begeleidt weinig verschil maken. "Voor mensen die overlast veroorzaken, zijn vaak wel voorzieningen. Dit zijn de onzichtbaren in de samenleving."
Ook op het platteland
Stichting De Eenzame Uitvaart doet daarom nu samen met de Universiteit van Amsterdam onderzoek naar het aantal eenzame uitvaarten in Nederland. "Dit gebeurt namelijk niet alleen in grote steden, ook in dorpen en op het platteland komt het voor. Het zal niet makkelijk zijn om dit in kaart te brengen, maar het is wel een indicatie van het probleem dat eenzaamheid in de moderne maatschappij is gaan vormen."
Van Casteren hoopt dat er een landelijk fonds komt waaruit de kosten voor een eenzame uitvaart betaald kunnen worden. "Het is cru als mensen zonder enige vorm van ceremonie de grond in gaan." Ook merkt hij dat wanneer er toch nabestaanden blijken te zijn - zoals de zus van mevrouw J. - zij opgelucht zijn dat er een plechtigheid is geweest. "Zo'n persoonlijke noot biedt troost", zegt hij. "Maar eerlijk is eerlijk, meestal komt er niemand."
