Is het een slimme manier om met behulp van algoritmes fraude op te sporen, of een systeem dat vooral inwoners uit armere wijken raakt en mensenrechten schendt? Dat is de vraag waar de rechtbank in Den Haag zich over heeft gebogen.
Op 5 februari 2020 oordeelde de rechtbank van Den Haag dat SyRi een te grote inbreuk maakt op de privacy.
Burgerrechtenorganisaties en de staat stonden in de zaak recht tegen over elkaar. Wat wil de overheid en hoe werkt het systeem nou eigenlijk? Vier vragen.
1. Siri, dat ken ik alleen van iPhones…
Het gaat hier niet om Siri, de handige spraakassistent van Applegebruikers, maar om SyRi, een systeem dat alle gemeenten in Nederland kunnen gebruiken om fraude op te sporen in specifieke wijken. SyRI koppelt gegevens uit databases van onder meer de Belastingdienst, uitkeringsinstantie UWV, de Sociale Verzekeringsbank en gemeenten om deze vervolgens te analyseren met algoritmen. Het gaat bijvoorbeeld om informatie over uitkeringen, toeslagen en schulden. Het algoritme moet uitwijzen bij wie het risico bestaat dat hij of zij mogelijk fraude pleegt met bijvoorbeeld een bijstandsuitkering of kinderbijslag. Deze mensen komen op een lijst en kunnen worden gecontroleerd door frauderechercheurs. Hun adres krijgt de titel 'verwonderadres'. Alle overheidsinstanties kunnen de lijst inzien. "Met behulp van SyRI kunnen fraude en misbruik met uitkeringen, toeslagen en belastingen worden opgespoord", aldus het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid in een verklaring. "Sociale zekerheidsfraude doet afbreuk aan het maatschappelijke draagvlak voor sociale voorzieningen [...] en kan bovendien het economisch welzijn van Nederland schade toebrengen", zo stelde de landsadvocaat vandaag in haar pleidooi.
2. Oké, fraude opsporen, dat klinkt goed. Waarom zou ik me zorgen maken?
"Mensen die niets op hun kerfstok hebben, worden toch als verdachte behandeld en doorgelicht", vertelt Ronald Huissen van het Platform Bescherming Burgerrechten. Dit is een van de acht partijen die de rechtszaak tegen de staat heeft aangespannen. Ook Privacy First, vakbond FNV, schrijver Tommy Wieringa en publicist Maxim Februari doen mee. "Je kunt zeggen dat je niets te verbergen hebt", vervolgt Huissen. "Maar iedereen die weleens de overheid tegen zich heeft gehad terwijl hij onschuldig is weet dat dat een hele nare situatie is."
Hij doelt daarmee op het recente toeslagenschandaal bij de Belastingdienst, waarbij ouders ontvangen toeslagen plotseling moesten terugbetalen en daardoor in grote problemen raakten.
Bovendien zijn de algoritmen die worden gebruikt geheim. "We mogen niet weten hoe ze werken en welke bestanden worden gecombineerd. Het is een groot raadsel." Hij wijst erop dat er ook andere manieren zijn om fraude te bestrijden die niet zo vergaand zijn. "Het is niet nodig dat de hele wijk binnenstebuiten wordt gekeerd. De balans tussen privacy en de macht van de overheid is hier helemaal zoek."
3. Welke wijken zijn al onderzocht?
Tot nu toe zijn de onderzoeken alleen aangevraagd voor relatief arme wijken waar veel inwoners een migratie-achtergrond hebben. "Het systeem lijkt zich te richten op de onderkant van de samenleving. In zulke wijken wonen veel mensen die afhankelijk zijn van de overheid. Als ze al fraude hebben gepleegd, is dat vaak niet bewust. Ze hebben bijvoorbeeld een formulier verkeerd begrepen of niet op tijd ingevuld. De kosten voor een advocaat zijn voor deze groep vaak te hoog."
Huissen benadrukt dat als mensen bewust hebben gefraudeerd, het terecht is dat ze worden aangepakt. "Maar momenteel zien we dat fouten vaak te kwader trouw worden uitgelegd." Hij vreest dat SyRI ervoor zorgt dat burgers de overheid niet meer vertrouwen. "De verhouding tussen overheid en burgers komt compleet op scherp te staan." De FNV sluit zich daarbij aan. "Het is voor ons ook een principiële kwestie", zegt vicevoorzitter Kitty de Jong. "De focus ligt geheel op mensen met weinig inkomen. De echt grote fraudeurs, de belasting-ontduikende en frauduleuze organisaties, worden nauwelijks aangepakt."
4. Maarre… werkt dat systeem eigenlijk een beetje?
Sinds 2013 hebben vier gemeenten in totaal vijf SyRI-onderzoeken aangevraagd bij het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het gaat om Capelle aan den IJssel, Eindhoven, Haarlem en Rotterdam. In de laatste gemeente liepen twee onderzoeken. Uit onderzoek van de Volkskrant bleek eerder dit jaar dat het systeem geen enkele fraudeur heeft opgespoord. Technische problemen, capaciteitsgebrek en achterhaalde informatie nekten de onderzoeken telkens.
Cor de Geus (62) woont sinds jaar en dag in de Rotterdamse wijk Hillesluis, een van de Rotterdamse wijken waar SyRI een tijdje draaide. Hij werd 'witheet' toen hij voor het eerst van het project van de gemeente hoorde. "Blijf met je klauwen van mijn wijkie af, zo zou ik ’t op z’n Rotterdams zeggen."
Niet alleen hij, ook andere inwoners van de wijk schrokken toen ze werden ingelicht over de plannen. "Niemand was hiervan op de hoogte. Mensen waren bang dat de politie onaangekondigd voor de deur zou staan om tandenborstels te komen tellen. Zelf wonen we hier met z’n tweeën, maar ik heb wel zes tandenborstels, drie eenpersoonsbedden en een tweepersoonsbed. Dat komt omdat ik vier kleinkinderen heb die weleens bij opa en oma komen slapen. En dan moet ik weer gaan bewijzen hoe ’t zit? Dat is een hoop ellende. Als je iemand verdenkt van fraude, nodig ‘m dan gewoon uit op kantoor en zet z’n uitkering stop. Maar kom niet met een leger politieagenten het hele huis overhoop halen. Het zal je moeder maar overkomen."
De Rotterdamse burgemeester Aboutaleb trok in juli de stekker uit de onderzoeken in deze wijken. Hij vond de werkwijze 'niet proportioneel' omdat het systeem te veel informatie verzamelde. Dat ging hem te ver. "Als het niet doet wat het moet doen, dan stoppen we ermee."
