Russische staatsmedia mogen hun 'leugens om Poetins oorlog te rechtvaardigen' niet langer verspreiden in de EU. Dat zegt Ursula von der Leyden, de voorzitter van de Europese Commissie. Maar de zenders van tv en internet gooien wordt ingewikkeld. En dan is het nog de vraag of het wenselijk is. "Je gooit misschien wel het kind met het badwater weg."
Russia Today en Sputnik zijn een spreekbuis voor het Kremlin, zegt Von der Leyen. Ze verspreiden propaganda en leugens om verdeeldheid te zaaien en daar moet een einde aan komen. Maar hoe ze dat wil doen, is nog onduidelijk. Von der Leyen zegt alleen dat ze 'tools aan het ontwikkelen is'.
Met die tools moet worden voorkomen dat Russia Today en Sputnik publiek kunnen bereiken via hun tv-zenders in Europa, via hun website en via de sociale netwerken. Maar hoe kan de Europese Commissie een Europese ban op die media afdwingen? "Juridisch gezien is het een lastig verhaal. Daar heb je nieuwe Europese regelgeving voor nodig", zegt Peter Kager van ICTRecht.
Websites offline halen: kansloos
Er zijn twee manieren om de websites van Sputnik en Russia Today offline te halen. Het probleem bij de bron aanpakken is er één van, maar dat is bij voorbaat kansloos.
"Dan ga je de Russische host die de website in de lucht houdt, vragen om de website helemaal offline te halen. Maar dat zal Rusland nooit doen wanneer wij dat in de EU roepen."
Websites laten blokkeren
De andere optie is internetproviders dwingen om de websites te blokkeren, zoals gebeurde bij The Pirate Bay.
Ook dat wordt lastig, omdat we in Europa een set regels hebben die de netneutraliteitverordening heet. Die wetgeving zegt dat het internet een open platform is. "We willen een open en vrije westerse wereld, dus willen we op voorhand zo min mogelijk content verbieden", legt Kager uit. Tenzij het in strijd is met de wet zoals de verspreiding van kinderporno.
De Russische uitgevers zouden op basis daarvan kunnen aanvechten dat het mogelijk in strijd is met de regels voor een vrij en open internet. "Maar die verordening is wel zo ingesteld dat er wetgeving ingesteld kan worden en dat er uitzonderingen worden gemaakt die bovenop die wet komen te liggen."
En het maken van nieuwe regels kost tijd. In het geval van Europa vaak veel tijd.
Ingrijpen door YouTube en Facebook
Dan zijn er nog de sociale netwerken waarop de Russische staatsmedia actief zijn. De Europese overheden hebben de afgelopen week hun invloed bij de techreuzen gebruikt om de Russische staatsmedia ook op de grote platformen te blokkeren.
Zondag zaten Eurocommissaris Thierry Breton en vicepresident van de Europese Commissie Vera Jourova in een videovergadering met Sundar Pichai, de ceo van Google-moederbedrijf Alphabet, en de ceo van YouTube. Daarin vroegen zij in te grijpen en het verspreiden van desinformatie tegen te gaan na de Russische inval. En ook andere politici voerden de druk op.
Met succes, want YouTube blokkeert vanaf vandaag alle kanalen van RT, Sputnik en andere Russische staatsmedia in Europa.
En ook Meta, het moederbedrijf van Facebook, blokkeert RT en Sputnik in de EU, nadat de die accounts zondag al in de Oekraïne werden geblokkeerd.
Verbannen van tv-zenders: work in progress
De laatste manier is om de televisiezenders te verbannen. In Nederland is dat niet relevant. Want de zenders worden nu niet aangeboden door de grote telecomaanbieders.
In andere landen zijn de zenders wel te bekijken en daar wordt ingegrepen of wordt dat overwogen. De mediawaakhonden in Estland en Polen namen al het besluit om meerdere Russische zenders te blokkeren, waaronder Russia Today. De Duitse variant van Russia Today werd al eerder geblokkeerd.
In Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk liggen lokale edities van RT onder de loep. En in België pleit minister van Media Benjamin Dalle ook al voor het schrappen van uitzendingen van Russia Today.
Europees verbod is ingewikkeld en duurt lang
Een Europees verbod is ook hier weer ingewikkeld, omdat ieder EU-land zijn eigen mediawet heeft. Daarboven hangt een Europese gemeenschappelijke norm: de Europese richtlijn audiovisuele mediadiensten. En die regels moeten worden aangepast als je wil dat in de hele EU hetzelfde verbod geldt.
"Het verspreiden van propaganda door een staatsmediabedrijf is op Europees niveau nu nog niet verboden. Maar in individuele lidstaten kan dat wel het geval zijn. Het staat landen vrij om zelf een strengere wet te hanteren. In Duitsland is dat al gebeurd en zijn staatsomroepen verboden ook als ze vanuit het buitenland uitzenden", zegt Wouter Hins, emeritus hoogleraar mediarecht.
Begin februari werd de Duitse variant van Russia Today al verboden om uit te zenden in Duitsland, omdat er geen vergunning voor was aangevraagd. Als dat wel was gebeurd, zou deze vergunning waarschijnlijk zijn geweigerd vanwege de Duitse wet tegen staatsomroepen.
En de Duitse regels zouden wel eens een inspiratiebron kunnen gaan vormen voor Europese regels, zegt Hins. "Een overkoepelende norm waar nationale wetten zich aan moeten houden."
Is het ook wenselijk?
De experts twijfelen wel of het ook wenselijk is om de Russische staatsmedia te blokkeren. "Propaganda, het reclame maken voor denkbeelden, is in principe een goede zaak", zegt Hins. "Een robuust maatschappelijk debat met wederzijds respect is de kern van de vrijheid van meningsuiting."
Tegenover desinformatie moet je in eerste plaats juiste informatie zetten, zegt hij. En dan komt de grote maar.
"Als de overheid dat doet met belastinggeld om de oppositie te overstemmen, staat dat haaks op een eerlijk debat. Dat hoort niet thuis in een democratie", zegt Hins.
"En als je aanzet tot haat en geweld, ga je ook buiten de reikwijdte komen van die vrijheid. In het VN-verdrag over grondrechten staat bijvoorbeeld direct na het recht op vrijheid van meningsuiting een artikel dat staten verplicht oorlogspropaganda bij wet te verbieden."
Meer verbieden dan nodig
Toch bestaat de kans dat je meer verbiedt dan nodig is om het doel te bereiken. En dat is waar advocaat Jens van den Brink bang voor is. "Je kunt meer kwaad doen dan goed. Je moet blijven letten op de fundamentele rechten, waaronder de vrijheid van meningsuiting, en niet per se de populariteitsprijs willen winnen."
Daar sluit Kager van ICTRecht zich bij aan. "Ik snap het politiek gezien. Maar het is een 'slippery slope'. Nu is het Rusland maar het kan de volgende keer iets zijn dat nog moeilijker is en in strijd is met de vrijheid van meningsuiting."
Van den Brink: "Het is een poel van ellende dat Russia Today, maar je loopt het risico dat je het kind met het badwater weggooit."
De blokkade zal een reactie oproepen, vreest hij. Bijvoorbeeld het het boycotten van de BBC voor Russische kijkers. En als de Russische BBC-kijkers geen objectief BBC-nieuws meer kunnen volgen, dan is dat volgens hem kwalijker dan dat iemand hier kijkt naar Russische propaganda via RT of Sputnik. Want dan is er weinig tegengeluid.
En juist dat is belangrijk, benadrukt Hins. "Een beroemde uitspraak van een Amerikaanse rechter is dat de remedie tegen schadelijke uitingen geen verbod is, maar juist meer uitingen. Uitleggen waarom iets schadelijk is en waarom het op misstanden berust."
