Stan, de ban en toch weer die verdomde clusterbom

De clusterbom is terug van weggeweest. Oekraïne hoopt dat het wapen voor een doorbraak zorgt in het offensief tegen de ingegraven Russische invasietroepen. Aan de partij clustermunitie uit Amerikaanse voorraad kleeft niet alleen bloed. Dankzij de bom gloort er hoop.

Clustermunitie is een smerig wapen. Het is zo ontworpen dat het mensen lukraak neermaait maar gebouwen en loopgraven spaart. Ik kan de gevolgen van een clusterbom aanval uit 2008 nog navertellen, RTL Nieuws-cameraman Stan Storimans niet. Vandaag 15 jaar geleden maakt Russische clustermunitie een eind aan zijn leven. Hij is 39 jaar geworden. 

2008 was voor mij een jaar vol donkere dagen met een klein lichtpuntje. De idealisten wonnen het toen van de realisten want ze wisten een verbod op productie, opslag, transport én gebruik van het beruchte wapen erdoorheen te drukken.

Vier maanden eerder waren twaalf burgers, onder wie Stan, in een storm van rondvliegende kogeltjes om het leven gebracht.

Onderzoek in opdracht van de Nederlandse regering heeft geconcludeerd dat Stan is getroffen door clustermunitie afkomstig uit een Iskander raket. In 2008 was dit wapen alléén in het bezit van de Russische Iskander brigade.

Maar Rusland ontkent de oorlogsmisdaad bij hoog en laag. Het schuift de doelbewuste aanval op een plein in het hart van een bijna lege stad met alleen achtergebleven burgers zonder militair doel in de buurt, in de schoenen van Georgië.

Nabestaanden van twaalf slachtoffers hebben geprobeerd om verhaal te halen, maar het Mensenrechtenhof in Straatsburg en het Internationaal Strafhof in Den Haag geven niet thuis. Een veroordeling van daders, via deze weg, kunnen we vergeten.  

Terug naar het goede nieuws dan maar. In december 2008, enkele maanden na de dood van Stan, is een ban-de-clusterbom verdrag afgesloten. Inmiddels hebben 111 landen het ban-de-clusterbom verdrag ondertekend en geratificeerd, waaronder Nederland. Maar ook het positieve nieuws heeft een keerzijde. Uitgerekend ervaren oorlogslanden als Rusland, de VS, Georgië, Oekraïne, Israël en Saoedi-Arabië negeren het verdrag. Clustermunitie is namelijk een goedkope manier om op schaarse munitie te besparen. Je hoeft maar één keer de trekker over te halen om een bloedbad te veroorzaken. Maar daarmee is het gevaar nog lang niet geweken.

Want de niet-ontplofte submunities kunnen na jaren nog steeds verminken of doden. Burgers zijn hiervan meestal het slachtoffer. Maar zoals een sigarettenfabrikant het gevaar van roken relativeert, krijgen we uit Washington en Kyiv 'geruststellend' nieuws over de opleving van de clusterbom. De dud-rate (munitie die niet tot ontploffing komt) van de aan Oekraïne geleverde partij zou een stuk lager liggen dan vroeger.

De Oekraïners hebben bovendien schriftelijk beloofd dat het wapen alleen tegen ingegraven soldaten van de Russische invasiemacht wordt ingezet en dat na de oorlog alles netjes wordt opgeruimd. Dat belooft nog wat in het dichtgemetselde mijnenveld.

Waarschijnlijk zal voor de schoonmaak aangeklopt worden bij de Amerikanen maar die hebben in deze kwestie een slechte reputatie. In Zuidoost-Azië is Laos niet vergeten hoe het door de Amerikaanse luchtmacht tot meest vervuilde land ter wereld is gebombardeerd. Zonder oorlogsverklaring hebben de Amerikanen het buurland van Vietnam met 270 miljoen clusterbommen bestookt, waarvan 80 miljoen blindgangers, om de vluchtroute van Vietcongstrijders te dichten.

Negen jaar achtereen is gemiddeld één clusterbomlading per acht minuten afgeworpen waarbij naar schatting 200.000 slachtoffers zijn gemaakt. Na de oorlog zijn nog eens 25.000 burgers door aanraking van niet-ontplofte, rondslingerende clustermunitie gedood. Het aantal verminkte slachtoffers is niet te tellen.

In 2016 beloofde president Obama 90 miljoen dollar tijdens een spijtbezoekje aan Laos om een puntje van het clusterbommentapijt aan te harken. Een fooi, als je bedenkt dat tot dusverre slechts één procent van de achtergebleven explosieven onschadelijk is gemaakt. Bijna geen beginnen aan, weet elke expert.

Over de inzet van de clustermunitie valt natuurlijk nog meer te twisten. De Russen zetten zelf ook clustermunitie in, vertel mij wat. Net als toen in Georgië schuwen de Russen in Oekraïne burgerdoelen niet. 

De herwaardering van de clusterbom krabt aan de dunne schil van geloofwaardigheid van regels en afspraken inzake leven of dood. Het optreden van het handjevol notoire weigeraars stelt de overgrote meerderheid, die zich wél houdt aan het wereldwijde verbod voor de cruciale vraag: heeft het clustermunitieverbod nog zin?

Wordt wakker, roepen de cynici in koor. Verdragen zijn geschreven op papier om je kont mee af te vegen, daar weet Oekraïne alles van. In 1994 tekende het soevereine land het Boedapest-memorandum, waarbij de grenzen van Oekraïne door Rusland, Amerika en Groot-Brittannië werden gewaarborgd in ruil voor de overdracht van alle atoomwapens op Oekraïense bodem aan Rusland. 

20 jaar later piest Poetin over het memorandum heen. Hij stuurt in het geniep legereenheden naar het onafhankelijke buurland om eerst de Krim in te pikken en daarna het vuur van separatisten op te stoken in Oost-Oekraïne. Acht jaar later beveelt hij een grootscheepse invasie. Wat nou garanties?

Moeten we dan maar stoppen met ban-de-bom voorstellen, memorandi en vredesakkoorden omdat er altijd regeringen, leiders en dictators opstaan die het voor de rest verpesten? Ik denk het niet, maar voor de geloofwaardigheid zijn ten minste rechtbanken nodig die het recht beschermen tegen de botte bijl van hufters.

Dat is in ons geval dus niet gebeurd. Juridische experts van het Kremlin hebben alle ruimte en tijd gekregen om de Russische clustermunitie-aanval in Georgië, die live is geregistreerd, op banale wijze in de stinkende poel van leugens te dumpen.  

We hebben mededogen met slachtoffers van oorlogsmisdaden, maar in het juridische gevecht om handhaving van internationale regels wordt het al snel eenzaam. Alsof we niet in recht en rechtvaardigheid mogen geloven.