Het allerlaatste nazi-proces?

Duitsland is begonnen aan het volgende nazi-proces. Het gaat om Irmgard F., 96 jaar. "Moet dat nou?", hoor je steeds vaker. Alsof er een vervaldatum zit op vervolging van de meest verschrikkelijke oorlogsmisdaden en het decennialang veroordelingen van miljoenen nazi's heeft geregend.

Het tegendeel is waar.

De verdachte was tijdens de laatste 2 oorlogsjaren stenotypiste van kampcommandant Hoppe in het concentratiekamp Stutthof, vlakbij Danzig, tegenwoordig gelegen in Polen. In het kamp zijn 65.000 gevangenen vermoord. Irmgard had werkervaring opgedaan bij een Duitse bank en kon een kantoorbaan in het concentratiekamp krijgen, blijkbaar een uitdaging voor het toen 19-jarige meisje.

De voormalige stenotypiste wordt verdacht van medeplichtigheid aan moord in 11.412 gevallen, een misselijkmakend aantal. Justitie ziet haar typemachine ziet als essentieel hulpmiddel in de geoliede moordmachine. De secretaresse is het radertje dat netjes de deportatie van gevangenen van Stutthof naar Auschwitz in kaart bracht. Zonder haar koelbloedigheid met de spelling van de namen van slachtoffers en de aankomst- en vertrektijden van de veewagons konden de beulen geen tempo houden.

Het is de eerste keer dat Irmgard is aangeklaagd. In de jaren '50 was ze door een rechtbank weliswaar opgeroepen, maar alleen om te getuigen over haar werkzaamheden in het kamp. Er werd in die tijd of vergoelijkend over aansprakelijkheid voor nazimisdaden gesproken of er werd over gezwegen. Vervolging bleef meestal uit. Dat haar baas, Stutthof SS-commandant Hoppe, drie jaar in de gevangenis moest boeten voor zijn oorlogsmisdaden was in die tijd al heel wat.     

Tussen 1945 en 1949 hebben slechts een paar duizend nazi's zich in verschillende tribunalen onder leiding van de vier bezettingsmachten voor oorlogsmisdaden moeten verantwoorden, het topje van de ijsberg. Het was de eerste keer in de geschiedenis na een oorlog dat oorlogsmisdadigers zich moesten verantwoorden. Tijdens het bekende Neurenberg-tribunaal stonden slechts 20 van de grootste oorlogsmisdadigers terecht.

Na 1949, toen Duitsland werd opgedeeld tussen oost en west, waren de Duitsers al een beetje klaar met verantwoording afleggen. Hitler en zijn kliek, ja die hadden schuld. Het werd aangevoerd als excuus. "Wir haben es nicht gewusst", was de bezem om de individuele schuldvraag mee onder het tapijt te vegen. Justitie was alleen al uit eigen belang terughoudend met vervolging van oorlogsmisdadigers. West-Duitsland zat opgescheept met een bevangen justitieapparaat, dat ervoor zorgde dat er geen haast was met de opsporing van oorlogsmisdadigers.  

De Auschwitz-processen kwamen pas twintig jaar na de oorlog aan bod. Ook hier was het aantal opsporingen en vervolgingen schandalig laag. Probleem was de bewijslast van weerzinwekkende aanklachten. Want hoe bewijs je zoveel jaren later wie precies de hand had in een laatste duw de gaskamers in? Een goedbetaalde baan in de moordfabriek op zich was niet strafbaar.

De pünktliche jurisprudentie kwam de verdachten goed uit, alsof hen persoonlijk niets te verwijten viel. Zolang er geen direct bewijs op tafel lag dat een kampbewaker een gevangene persoonlijk vermoord, verkracht of gemarteld had kon hem volgens de rechter niets ten laste worden gelegd. Dat de meeste getuigen van Auschwitz waren vergast, deed niet ter zake.

Neem Dr. Franz Lucas, een radertje in de hel van Auschwitz. Hij was één van de kampartsen en kwam ervan af met een celstraf van drie jaar en drie maanden. De arts stond, hij gaf het zelf toe, 'minstens vier keer op het selectieperron' en was op grond daarvan aangeklaagd voor medeplichtigheid aan moord op 1000 mensen in 'slechts' vier gevallen. Maar in het beroep oordeelde de rechter dat er toch niet van schuld in strafrechtelijke zin kon worden gesproken. Lucas had deel uitgemaakt van de vernietigingsmachine maar hij voerde bevelen uit, de intentie van een dader zou ontbreken. Na zijn vrijspraak bleef Dr. Lucas zijn beroep uitoefenen in zijn woonplaats.

In West-Duitsland was de onverschillige strafmaat voor de meest onmenselijke misdaden de regel. In Oost-Duitsland, de DDR, was het niet anders. Experts gaan ervan uit dat niet meer dan 20 DDR-burgers wegens hun naziverleden zijn veroordeeld. Mondje dicht en de Stasi liet de oorlogsmisdadiger met rust.  

De deur naar gerechtigheid voor de nazislachtoffers staat nog op een kiertje omdat in 1979 is bepaald dat moord niet verjaart. Maar het duurde nog eens dertig jaar tot de openbare aanklagers Sobibor-kampbewaker John Demjanjuk in het vizier kregen. Hij werd als eerste oorlogsmisdadiger zonder bewijs van persoonlijke betrokkenheid toch wegens medeplichtigheid aan 27.900 moorden veroordeeld. Bewijs van zijn aanwezigheid in het vernietigingskamp volstond voor vijf jaar cel.

Het oordeel was baanbrekend en zorgde voor een justitiële inhaalslag. Want met deze uitspraak in de hand doken de aanklagers de archieven in, op zoek naar hoogbejaarde nazi's die in de kampen hadden gewerkt. Af en toe heeft justitie beet.  

De perstribune voor het nazi-proces tegen Irmgard F. zit vol, maar de verdachte komt niet opdagen. Ze is op de dag van het proces op de vlucht geslagen. De politie pakt haar op bij het station. Het motief voor haar vluchtpoging heeft ze in een keurige brief aan de rechter geschreven. Irmgard F. vindt dat ze als jong meisje niets heeft gedaan waarvoor ze zich als 96-jarige zou moeten verontschuldigen. Ze wil daarom niet terecht staan. "Ik ga me niet belachelijk laten maken."   

Het allerlaatste nazi-proces? Voorlopig niet, Duitsland heeft eerst nog een appeltje met zichzelf te schillen.