'Hoe kán dit? Echt! Ik snap het niet!'

Soms grijpt een verhaal je bij de keel. Zo’n verhaal is wat Genelva Hendrison (40) overkwam. We spraken haar voor het eerst in januari, toen de moeder van drie kinderen vertelde over haar jarenlange gevecht met de Belastingdienst, vanaf 2013. Ze kreeg geen toeslagen voor kinderopvang meer, kreeg te maken met forse terugvorderingen, moest uiteindelijk stoppen met werken.

Genelva vocht tegen iets onzichtbaars. Ze had het gevoel dat er een vinkje achter haar naam stond. Alsof ze verdacht was. Na talloze ontkenningen diende ze een klacht in en vroeg inzage in haar dossier. Wat bleek? Genelva stond op een – ons onbekende - zwarte lijst, de Fraude Signalering Voorziening (FSV). Een ambtenaar had haar op basis van ongefundeerde informatie van onduidelijke herkomst ervan beschuldigd dat ze in de cel zou komen in verband met overtreding van de opiumwet.

Dat er iets erg mis was, bevestigde de directeur Toeslagen in 2014. Genelva had nooit zo getypeerd mogen worden – er was geen aanleiding voor. Sorry, sorry, sorry. "De behandelaar heeft zich destijds gebaseerd op informatie die op geen enkele manier is te achterhalen. Ik ga er daarom thans vanuit, dat die informatie er ook nooit geweest is…" Hoewel ze zes jaar later nog steeds niet begrijpt waar de loze beschuldiging vandaan kwam, kreeg ze de bevestiging dat ze onterecht werd aangemerkt als potentiële fraudeur. De erkenning ook dat een systeem bestond waartegen burgers zich niet kunnen verweren.

Niet dat het hielp. Tot dit jaar had Genelva problemen met toeslagen voor kinderopvang voor haar jongste kinderen. Ik herinner me hoe ze haar verhaal vertelde; ze oogde soms kwetsbaar, breekbaar, maar ik vond haar sterk en gedecideerd: dit móest verteld worden. Ze zocht gerechtigheid en was bereid on the record te gaan, met naam en toenaam. Ook voor andere ouders die in de toeslagenaffaire werden gebrandmerkt als fraudeur en in dat FSV staan.

Ik besloot Genelva te geloven; op vragen had ze een overtuigend antwoord. Aan het einde van ons gesprek vertelde ze een pijnlijk detail: haar oudste kind, inmiddels zelf een jonge moeder, had recent toeslag voor kinderopvang aangevraagd. Die werd – aanvankelijk - geweigerd. Genelva trok aan de bel bij de Belastingdienst - nee, niet weer die ellende. Krijgt mijn dochter nu ook een aparte behandeling? (Inmiddels is de toeslag alsnog toegekend).

Ik was in shock. Er bestaat dus zoiets als een zwarte lijst. Waar je je niet tegen kunt verweren. Omdat het geheim is. Als je erop staat of stond, kunnen kennelijk zelfs je kinderen de klos zijn. Wat is dit voor on-Nederlands monster? Waarom weet niemand ervan? Samen met Jan Kleinnijenhuis van Trouw zette RTL Nieuws het onderzoek voort. We kregen op de achtergrond hulp van Kamerlid Renske Leijten (SP), die meespeurde in dossiers van gedupeerde ouders. We gingen terug naar bronnen.

Nu weten we: er lag intern al ruim een jaar een vernietigend rapport over dat FSV, en pas anderhalve week geleden is het uit de lucht gehaald. Na een heimelijke opschoning, vorig jaar, stonden er 180.000 mensen op. Rijp en groen door elkaar. De basis voor 'uitworp' in systemen, de basis voor profilering en geknutsel met data, waarvan iedere expert je kan vertellen wat eruit komt: je eigen vooroordeel. De basis voor een 'gedifferentieerde klantbehandeling' van vermeende fraudeurs: A en B-burgers dus. Stigmatisering. Zwarte-lijst-effecten.

Ruim een jaar werd het bestaan van een zwarte lijst ontkend door de vorige staatssecretaris. 5.000 medewerkers van de Belastingdienst wisten dat het wél bestond. Maar níet de toezichthouder, de Autoriteit Persoonsgegevens. Niet de Auditdienst Rijk, die de Belastingdienst net complimenten gaf voor het databeheer. Niemand die wist van dit lijk in de kast, niemand die het de nieuwe staatssecretarissen vertelde. Veelzeggend was de hartenkreet van Kamerlid Pieter Omtzigt (CDA) vorige week in een debat: "Hoe kán dit? Echt! Ik snap het niet!"

Staatssecretaris Hans Vijlbrief gaf aan dat hij er 'naar' van werd, sloeg met z’n hand op tafel, zei dat hij en zijn collega Alexandra van Huffelen door ambtenaren niet meer verrast willen worden door nog meer lijken uit de kast: "Het moet echt afgelopen zijn met die schandalen." Ik geloof dat beiden echt van goede wil zijn en het roer om willen gooien: meer transparantie, meer verantwoording, meer informatie naar de Kamer. Vandaag gaan ze praten met 20 ambtenaren, bij wie na hun opmerkingen veel emoties los kwamen.

Het is opvallend hoeveel informatie de Kamer het afgelopen jaar niet kreeg en nog steeds niet heeft. Daarvan denk ik: hoe kán dit? Echt! Wat wist de Ministeriële Commissie Aanpak Fraude? Wat wisten Eric Wiebes en Lodewijk Asscher van de ontspoorde fraudejacht – bereikte dat nou wel of niet hun bureau, zoals Follow The Money meldt? Welk onderzoek naar ambtsmisdrijven heeft wel of niet plaatsgevonden? Wat wist men van het illegale geknutsel met data en profilering en risicoselectie? Komt dáárom binnenkort die nieuwe wet die alsnog moet zorgen voor een fatsoenlijke grondslag voor het delen van data?

Hoeveel mensen zijn de dupe van de fraudejacht van het Combiteam Aanpak Facilitators (CAF)? Mogelijk zo’n 9.000, zei de vorige staatssecretaris. Waarom wordt niet verteld hoeveel BSN’s een rol speelden in het CAF-project dat de landelijke code 01100 CAF kreeg? Waarom wordt niets gemeld over andere projecten van Toeslagen (01144, 01148 en 01151)? Hoe kán het dat we niets horen we niets over project 01164, dat eufemistisch ‘kwaliteitsverbetering gastouderbureaus’ heette, maar bij de Belastingdienst stiekem een fraudeproject was? Dit gaat over Toeslagen. Hoe staat het met die andere terreinen waarop CAF ‘facilitators’ aanpakte? Hoeveel mensen zijn er hier in beeld? Kamervragen worden gewoon níet beantwoord.

Het ging niet alleen mis in de ontspoorde fraudejacht; het zat fundamenteel mis in het beleid. Wetgeving rammelde, ouders werden hardvochtig aangepakt. No mercy. Disproportioneel. Onredelijk. Met een onverbiddelijke logica: als je moest terugbetalen, was je eigenlijk automatisch fraudeur. Dan werd je opzet of grove schuld verweten, kreeg je geen betalingsregeling en kennelijk belandde je dan automatisch in, jawel, FSV. Waarom weten we nog steeds niet hoeveel mensen zo kapot zijn gemaakt? Hoe kán dit?

Er steekt nog een graat in m’n keel. Ik schat dat misschien wel driekwart van de gedupeerden in de toeslagenaffaire een tweede nationaliteit heeft. Tien maanden na de eerste keer dat ik hierover schreef, weten we nóg steeds niet hoe het zit. Hoe kán dit? Wat is hier gebeurd? Ja, we weten dat de dienst tweede nationaliteit illegaal verwerkte. We weten dat er queries werden gedraaid in systemen. We weten (nu) dat Ghanezen zelfs speciaal werden geselecteerd voor extra controle.

Het wachten is op de Autoriteit Persoonsgegevens, waarvan het onderzoek naar verluidt wéér vertraagd is. Hoe kán dit? Waarom maakt de Belastingdienst zelf – eindelijk - geen schoon schip? Welke institutionele blik, welk algoritme, welke zogenaamd objectieve selectiecriteria (proxies) hebben tot deze uitkomst geleid? Hoe zit het met de formulering: het is 'eerder gevolg dan oorzaak'? Ik snap het niet. Echt niet. En het uitblijven van een actieve, heldere en uitputtende verantwoording door de Belastingdienst zelf is onverteerbaar.

Donderdag verschijnen twee rapporten die openheid over al deze vragen bijna een jaar in de weg stonden – het eindrapport van de commissie-Donner, en een onderzoek van de Auditdienst Rijk. De informatieplicht van de Kamer is ondertussen volkomen uitgehold. Hoe kán dit?

Gedupeerde ouders snakken naar erkenning, naar genoegdoening – ze wachten al zo lang en ze zijn bijna moegestreden. Het nieuws over Genelva en de zwarte lijst veroorzaakte veel nieuw verdriet. En woede.

Ik ben er niet gerust op; ik vrees een technocratische, legalistische benadering, over 15 jaar wanbeleid en excessen. Dat in fraude-onderzoek (de CAF-zaken) juist ook veel fraude is aangetoond. Dat men zegt dat nog meer onderzoek nodig is. Voordat de menselijke maat en de dure belofte van herstel van vertrouwen eindelijk gestalte krijgt.

Ik hoop voor iedere gedupeerde dat ik het helemaal mis heb. Wordt vervolgd.