Medewerkers schamen zich voor falen van de Belastingdienst
Regelmatig heb ik contact met (oud-)medewerkers van de Belastingdienst. Het is duidelijk hoeveel pijn het ze doet, de negatieve publiciteit over incidenten en falen van hun dienst. Er heerst schaamte en woede over wat er in de toeslagenaffaire – en daarbuiten – allemaal is aangericht in een compleet ontspoorde fraudejacht. Medewerkers ervaren het allemaal. Ze stuiten op 'weerstand' van burgers, heette het afgelopen week in een brief aan de Kamer. Vind je het gek?
Bij mensen in de dienst leeft verbijstering over hoe het zover heeft kunnen komen. Hún Belastingdienst, waar ze ooit trots op waren, een dienst met een klassieke, essentiële taak in onze samenleving. Waar mensen werken die snappen wat recht en rechtsbescherming voor burgers betekent. Wat van een zorgvuldige overheid mag worden verwacht.
"Het leidde tot een ontmenselijking van onze overheid."
Zo ging de Belastingdienst kapot. Met daarnaast een teveel van eisen en wensen uit het politieke bedrijf, gecompliceerde én krakkemikkige wetgeving, incidenten, affaires, haperende, overbelaste en verouderde ICT, en, laten we eerlijk zijn: te weinig geld. Maar dat is geen rechtvaardiging voor de verloren rechtsstatelijkheid en de geschonden rechtsbescherming.
We hebben talloze voorbeelden gezien van een dienst die de weg kwijt is. Die zich gedraagt als een staat binnen een staat, als een dienst die boven de wet staat. De Belastingdienst, die van ons burgers vraagt dat we ons aan de regels houden – die dienst neemt zelf een loopje met het recht. Stukken achterhouden in rechtszaken, de Nationale Ombudsman foute informatie verstrekken, de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) misleiden over verwerking van tweede nationaliteit in fraudeonderzoeken rond Toeslagen. Het vertikken om uitspraken van de Raad van State uit te voeren. Bijvoorbeeld de uitspraak uit oktober: dat beschikkingen niet uitsluitend digitaal in Mijn Overheid mogen worden geplaatst, maar óók schriftelijk moeten worden verzonden. Gevolg: mogelijk miljoenen illegale beschikkingen.
"Waar rook is, is vuur - in flagrante strijd met rechtsbescherming van burgers."
Als je denkt dat het een incident is, een onfortuinlijke samenloop van omstandigheden: nee, dat is het niet. Want de rot zit echt heel diep. Dat bleek afgelopen weekend ook uit de onthulling van Trouw en RTL Nieuws over de zwarte lijst met burgers. Een geheim registratiesysteem dat bijna twintig jaar lang signalen en vermoedens verzamelde, waar burgers niets van wisten en zich niet tegen konden verweren. Ongecontroleerde data rolden andere systemen in, voor toezicht en controle en zelfs voor dataprofilering. Waar rook is, is vuur. Het is in flagrante strijd met rechtsbescherming van burgers.
Tuurlijk, fraudebestrijding is belangrijk. Fraude en misbruik ondermijnen het draagvlak voor onze sociale voorzieningen. Ik ben een groot voorstander van helder en scherp toezicht. Van de aanpak van ondermijning. Maar dat systeem is een monster in een democratische rechtsstaat. Kafka meets Orwell & Hotel California, twitterde ik zaterdag licht-provocerend: je bent ingecheckt zonder het te weten en je komt er nooit meer uit.
"Ik neem toch aan dat de nieuwe staatssecretarissen, na een vriendelijke kennismakingsronde, een streep in het zand hebben getrokken."
Uiteraard zal de Fraude Signalerings Voorziening (FSV) een bijdrage hebben geleverd aan fraudebestrijding, maar iedere privacy-expert kan je uitleggen dat het echt niet kon. Wat deed de Belastingdienst toen januari 2019 dat vernietigend rapport kwam? De wettelijke meldingsplicht bij de AP negeren en beetje fröbelen en aanpassen en stiekem weer doorgaan. The Untouchables van de staat. De arrogantie. Natuurlijk is er (waarschijnlijk veel) fraude opgespoord. Maar hoeveel schade is er aangericht? Hoeveel mensen kwam zo – onvermoed – tussen de wielen van de overheid? En: waarom lapt de Belastingdienst wet- en regelgeving aan z’n laars?
Over dat FSV gaan we nog veel meer horen. Een vraag die mij daarnaast bezighoudt, is: zijn de nieuwe staatssecretarissen Hans Vijlbrief en Alexandra van Huffelen door de eigen ambtenaren actief geïnformeerd over dit probleem - en andere potentiële ellende? Ik neem toch aan dat zij, na een vriendelijke kennismakingsronde, een streep in het zand hebben getrokken. Een rode lijn, om intern te zeggen: en nú álles op tafel, alle rotzooi en ellende die we nog moeten opbiechten aan parlement en samenleving.
"Dan worden ze gegijzeld door hun eigen ambtelijke kleilaag – waar Menno Snel uiteindelijk aan ten onder ging."
Als waar is wat ik denk en hoor, dan zijn ze niet proactief geïnformeerd. Dan verkeren ze nu, net na de wittebroodsweken, al in de positie dat ze – eufemistisch gezegd – de 'managementinformatie' niet kunnen vertrouwen. Dit betekent dat ze hun eigen, deels vernieuwde, ambtelijke top niet kunnen vertrouwen. Dan worden ze gegijzeld door hun eigen ambtelijke kleilaag. Dat is waar Menno Snel uiteindelijk aan ten onder ging. Iedereen op de werkvloer neemt dit waar. Denk daar eens over na.
Medewerkers die betrokken waren in de toeslagenaffaire moeten nu gaan praten met gedupeerde ouders, hoorden we vorige week. Daar werd intern schamper op gereageerd. Hoezo, pak de verantwoordelijken eindelijk aan: de topambtenaren en de henchmen - hun handlangers. Disciplinair, of strafrechtelijk. Iets wat tastbaar en zichtbaar is, om weer een zelfreinigende, open organisatie te worden en te voorkomen dat de dienst weer ontspoort in plichtsverzuim en machtsmisbruik.
"Vind je het gek dat medewerkers hun weg blijven vinden naar de media?"
Maar nee, men vlucht in de toekomst. Organisatieverandering. Cultuurtraject. Er worden raadspersonen aangesteld, voor het ‘veilig’ melden van misstanden. Veel succes. Als de top van de Belastingdienst wetgeving aan z’n laars kan lappen en ermee wegkomt, als toezichthouders worden bedonderd, als plichtsverzuim en machtsmisbruik onbestraft blijven, als hoge ambtenaren worden gespaard in integriteitsvraagstukken en lagere niet, vergeet het maar. Dan gelooft niemand dat de organisatie weer veilig wordt. Vind je het gek dat medewerkers hun weg blijven vinden naar de media?
Er is nu veel goede wil om écht iets te doen. Transparanter te worden. Maar door niet-overtuigend te handelen inzake de misstanden heeft de politieke leiding van Financiën zichzelf klem gezet. De ambtelijke top van de dienst verzet zich met hand en tand tegen een strafrechtelijk traject in de toeslagenaffaire.
Het maximaal haalbare was een 'second opinion' over de vraag of ambtsmisdrijven zijn begaan, waarover we binnen twee maanden horen. Hoezo? Op basis van welk feitenonderzoek? Wie verrichtte tot dusver onderzoek? Diezelfde ambtenaren die medeverantwoordelijk waren voor het ontspoorde fraudebeleid en het continueren van de evident hardvochtige lijn waardoor mensen nodeloos gedupeerd raakten. En dan heb ik het nog niet eens over excessen van medewerkers die op z'n minst kwalificeren als plichtsverzuim.
"Misschien moet ik tot aan de verkiezingen iedere dag zo’n schrijnend persoonlijk verhaal publiceren. Een 'j'accuse''.
Het blikje is nu weer twee maanden verder de straat op geschopt, weer iets dichter richting verkiezingen. Het wachten van gedupeerden is verder op het rapport van de commissie-Donner, volgende week. Zou er eindelijk genoegdoening komen? Ik vertrouw het niet zo. Nog steeds zijn er ambtenaren die het 'klein' willen houden. Mijn mailbox zit vol met schrijnende verhalen waarin er geen menselijke maat was. Misschien moet ik tot aan de verkiezingen iedere dag zo'n persoonlijk verhaal publiceren. Een 'j'accuse'. Hier: zo ziet de vergeten menselijke maat eruit.