Waarom is Menno Snel nog steeds staatssecretaris?

Ik kan me geen dossier herinneren waarin ik zo vaak de vraag kreeg waarom een bewindsman nog op z'n post zit, als in de toeslagenaffaire. Op straat. In de kroeg. Op de redactie van RTL Nieuws, grijnzend: "Hij zit er nog!" De meeste ouders die ik sprak, vonden aanvankelijk dat-ie beter kon blijven, om de rotzooi op te ruimen. Toen die oplossingen uitbleven, zag ik bij steeds meer mensen de twijfel groeien, vooral bij diegenen die niets hoorden van de Belastingdienst: is hij wel de juiste man op de juiste plaats?

In de zomer werd Jan Kleinnijenhuis (dagblad Trouw) en mij een 'hetze' verweten tegen Menno Snel, vanwege ons aanhoudende journalistiek onderzoek naar hoe een staat binnen een staat (de Belastingdienst) volkomen was ontspoord in een illegale fraudejacht. Ik vond dat kletskoek. Onze opdracht was: waarheidsvinding. En, toen mij duidelijk werd hoeveel mensen geraakt waren door het onzorgvuldig, onbehoorlijk en onrechtmatig handelen van Belastingdienst / Toeslagen: gerechtigheid voor ouders.

Journalistiek als bondgenoot van burgers, die door de overheid onterecht tot fraudeur waren bestempeld. Zo voelde dat en zo voelt het nog steeds.

Hoe het zou lopen met de carrière van Menno Snel kon me persoonlijk niets schelen. Het leek me meer iets voor de Haagse kleedkamerjournalistiek, waarvan je weet dat die leunt op spin en opportunistische politieke afwegingen. Trouw en RTL Nieuws publiceerden reeksen nieuwsverhalen: over gefabriceerd nepbewijs, de dubieuze rol van topambtenaren, het sadistisch genoegen van fraudejagers, over het niet volledig (en onjuist) informeren van de Kamer en het leed dat was en wordt aangericht. En vergeet niet: alle terug- en dwang-invorderingen die maar bleven doorlopen. En ja, in deze columns richtte ik mijn pijlen vooral ook op Menno Snel. Omdat hij nou eenmaal politiek verantwoordelijk is.

Ik heb één keer tegen iemand in vertrouwen opgebiecht wat ik écht vond wat Snel moest doen. Vrij simpel: aangifte doen bij het OM wegens machtsmisbruik door de Belastingdienst, disciplinaire maatregelen nemen tegen degenen die ver over de schreef gingen, erkennen dat het probleem veel en veel verder ging dan die ene groep van 300 ouders en dus actief zelf met oplossingen komen voor alle andere, duizenden gedupeerden. In plaats van wachten op een onderzoek. En dan, aan het einde van een debat in de Tweede Kamer waarin verantwoording zou zijn afgelegd: aftreden.

Omdat er, als de legitimiteit van de rechtstaat op zo'n grove manier is geschonden, verantwoordelijkheid moet worden genomen. Omdat anders het gezag van alles in het geding is.

Enfin. Zo liep het dus niet, laatst in dat veelbesproken Kamerdebat, met al die ouders op de tribune. Het liep niet zo omdat in de coalitie was besloten dat, alles afwegende, Menno Snel z'n best deed en werkte aan oplossingen. En omdat de oppositie niet één front vormde. De SGP, getergd door de – vriendelijk gezegd – beroerde informatievoorziening, nam op de valreep genoegen met de beloofde beterschap van Snel. En bij GroenLinks won de koopman het van de dominee: men was zó fijn wetgevingsdealtjes aan het sluiten met Menno Snel, dat het moreel kompas haperde. Tot afgrijzen van een groot deel van die fractie.

In de coalitie hoorde ik daarna de uitdrukking: 'death by a thousand cuts'. Met andere woorden: dit wordt een politieke val in slow motion. De cynici in de regeringsfracties werden op hun wenken bediend door de stommiteit met het zwartlakken van dossiers van gedupeerde ouders, die wilden weten waarom zij onterecht hun toeslagen waren kwijtgeraakt. Snel noemde de ophef daarna 'begrijpelijk' en liet doorschemeren dat hij er vooraf eigenlijk niets aan had gedaan om de ophef te voorkomen. Hij had het dus op z'n beloop gelaten. Hij had de zaak – weer – onderschat. Hij is dus niet in control.

Ik zie een patroon. Ik herinner me hoe we publiceerden dat de staatssecretaris de Kamer bedonderde door reeksen evaluatierapporten over ontspoorde fraudeprojecten achter te houden. Later hoorde ik dat zijn ambtenaren er wel van wisten, maar hij zelf niet. Het lag bij wijze van spreken op z'n bureau. Maar hij las het pas in november. Ik kan het nog steeds niet geloven, maar vooruit. Het deed me denken aan het leugenachtige 'geen signalen'. Nee, hij had echt geen signalen dat het in meer zaken zo ernstig mis was, echt niet. Ik vroeg me af: vraagt deze staatssecretaris wel door? Lichten zijn topambtenaren hem wel goed voor?

Het antwoord is nee. Menno Snel vraagt niet door als het moet. En zijn topambtenaren maken een bende van hun regenteske advisering, waarmee ze hun staatssecretaris steeds dieper in de problemen brengen. Ze verstoppen informatie. En dat doet de staatssecretaris inmiddels zelf ook. Weet je hoeveel signalen er zijn dat er iets heel erg mis is? 15.000. Er zijn door gedupeerde ouders de afgelopen 13 jaar zo'n 15.000 zaken aangespannen over toeslagen voor kinderopvang. Denk je dat een fraudeur tegen de overheid gaat procederen? Natuurlijk niet.

In veel van die zaken gedroeg Belastingdienst / Toeslagen zich als een arrogante overheidsdienst: niet toegeven, mensen kapot procederen. Zoals de dienst vaker doet: erop gokken dat mensen niet in bezwaar of naar de rechter gaan. Als een klein percentage het wel doet, prima. Opbrengst toch bereikt. Levert ondertussen de fraudeaanpak te weinig op? Gewoon de 'risicoselectie' aanpassen en wat meer mensen met toeslagen te grazen nemen. Dreigen ze de zaak te verliezen bij de rechter? Dan op de valreep gedeeltelijk toegeven, en dan wordt de zaak ingetrokken (heb je ook geen last van jurisprudentie, en kun je andere ouders het leven zuur maken). Weet je in hoeveel zaken dit gebeurde? In bijna een derde van die 15.000. Boevenstreken. Verstopt in een voetnoot. Bijlage 13.

Zaterdag meldden Trouw en RTL Nieuws dat het in de toeslagenaffaire allemaal nog weer veel gekker was. Dat de Kamer en de Nationale Ombudsman zijn bedonderd: beloofde aanpassingen van het toezichtbeleid bleken niet doorgevoerd, en er waren nog steeds stopzettingen van toeslagen, zonder dat ouders in de gelegenheid waren gesteld om te reageren. Het staat in managementverslagen van de Directie Toeslagen. Ik hoorde dat onze vragen hierover zorgden voor paniek. Ik veronderstel dat de staatssecretaris – weer – van niets wist. Weer niet juist geïnformeerd. Ik weet het niet, want vragen over wat hij wanneer wist zijn sinds vorige week woensdag niet beantwoord.

Gisteren hoorde ik in de coalitie iemand verzuchten dat Menno Snel niet langer deel van de oplossing, maar deel van het probleem is. Dat de spanning achter de schermen hoog oploopt. Dat het vertrouwen verdampt. En dat D66 dat onrechtvaardig vindt, omdat de staatssecretaris zo zijn best doet. En dat de rest van de coalitie inschat dat de voltallige oppositie deze week nogmaals met een motie van wantrouwen komt. En dat het dan onhoudbaar wordt.

Terwijl ik dit schrijf, zit Menno Snel te puzzelen op een brief aan de Kamer die er gisteren al had moeten zijn. Vlucht naar voren. Nú compensatie voor de eerste groep ouders. Een hele projectgroep opgetuigd. Actie. Vastberaden. Blik op de toekomst! Ik stel me zo voor dat hij inmiddels onder curatele staat – dat ministers, de premier, de top van de coalitie meelezen. Last chance saloon.

Het wachten is op de eerste politicus die de aller-, allerlaatste verdedigingslinie opwerpt, een levensgevaarlijk en onhoudbaar argument dat niettemin al rondgaat: de continuïteit van Belastingdienst komt in gevaar als de staatssecretaris moet gaan.

Als Menno Snel woensdagavond nog staatssecretaris is, dan weet je wat er is gebeurd. Maar val mij er verder niet mee lastig.