Het jongetje dat de wereld heel wilde maken, maar 't niet deed

Na driekwart jaar rotpublicaties over de Belastingdienst moet ik misschien iets aardigs over Menno Snel zeggen. Hij lijkt me een man die intrinsiek deugt. Aardig, vriendelijk, inhoudelijk, oplossingsgericht. Een beetje een jongetje dat de wereld heel wil maken. Ook in de toeslagenaffaire. Je ziet het terug in een verslag van een bijeenkomst van 26 september 2018, als de staatssecretaris indringend aan zijn ambtenaren vraagt: "Wat kunnen we doen om zaken recht te zetten?"

Het is de fase waarin Menno Snel ontdekt dat zijn Belastingdienst stukken achterhield in rechtszaken tegen gedupeerde ouders, dat de Tweede Kamer is bedonderd, dat de afdeling Toeslagen dat doelbewust deed. Dat diezelfde bureaucratische club vrijwel niets heeft gedaan met een vernietigend rapport van de Nationale Ombudsman van een jaar eerder, over een ontspoorde fraudezaak met codenaam CAF11. Zo’n 300 ouders slachtoffer van rücksichtslos machtsmisbruik van de Belastingdienst. Een jáár verder, en nog geen fatsoenlijke schadevergoeding geregeld, zoals de Ombudsman had aanbevolen.

Menno Snel begreep in september vorig jaar verrekte goed dat er iets mis was. Dat dit dieper ging dan CAF11 en 300 ouders. Hij kondigde acties aan. Cultuurverandering. Een betere 'vaktechnische inbedding' – eufemisme voor: niet meer handelen in strijd met wet- en regelgeving. Zorgen dat burgers wel hun dossiers krijgen. Zoals het hoort. Hij put zichzelf uit in excuses, gaat diep door het stof, en belooft: in de toekomst wordt alles beter.

Het jongetje dat de wereld heel wilde maken, maakte toen een kardinale fout. Hij keek naar de toekomst en onvoldoende naar het verleden. Terwijl dat verleden verwoestende sporen trok in het heden. In levens van honderden, duizenden, mogelijk tienduizenden mensen. Hen in ernstige financiële problemen bracht. Omdat ze door een illegaal opererende Belastingdienst waren aangemerkt als fraudeur. Of op een perverse manier door Toeslagen werden afgeknepen terwijl ze niets fout hadden gedaan. Terugvorderen! Alles!

Menno Snel verzuimde toen die rotzooi op te ruimen. Hij wilde de wereld wel heel maken, maar hij keek weg van 170 andere CAF-zaken. Enkele CAF11-gedupeerden kregen wat wettelijke rente vergoed, of een fooi voor overschrijding van termijnen. Klario. Dit was het moment waarop hij niet alleen staatsrechtelijk verantwoordelijk was voor de puinhoop van zijn voorgangers, maar dat ook persoonlijk werd. Een half jaar later zei hij dat hij geen ‘externe signalen’ had dat het in meer zaken zo ernstig mis was als in de CAF11-affaire. Hij wist het kennelijk niet, zijn ambtenaren vertelden het hem kennelijk niet. Niet doorvragen was – kennelijk – het adagium. Een vorm van ernstige nalatigheid.

Ambtelijk en politiek was al jaren duidelijk dat het toeslagensysteem ouders onterecht en ernstig benadeelde. In 2012 bleek het. In 2014 kreeg de voorganger van Snel, Eric Wiebes, 'oplossingsrichtingen' op z’n bureau. In 2016 stelde toenmalig minister Lodewijk Asscher dat het zo echt niet langer kon, dat ouders nodeloos in de problemen werden gebracht. En Snel kreeg het in 2018 zelf ook op zijn bordje, in een zaak waarin gedupeerde ouders het stempel 'opzet, grove schuld' kregen, en dus in de vernieling raakten. Terwijl niet zij fraudeerden, maar een gastouderbureau.

In september 2018, toen Menno Snel zaken wilde rechtzetten, lag de indringende vraag voor de hand: is er meer dan die ene CAF11-zaak? Wat heeft dat 'cowboyteam' (Combiteam Aanpak Facilitators) verder aangericht? Moet meer onrecht worden hersteld? Er wordt in september 2018 in ambtelijke notities melding gemaakt van 227 ándere CAF-zaken, en of er CAF-breed een 'herbeoordeling' moet plaatsvinden. Of zelfs 'schadevergoeding' moet worden betaald. Financiën stelt nu dat het toen uitsluitend om herbeoordeling van CAF11-zaken ging, omdat daar de 'focus' lag en 'niet andere CAF-zaken' (zie hier: vragen/antwoorden).

Op zo'n moment komt de onderste steen dus niet boven. Men ging de wereld niet heel maken. De oude politiek-bestuurlijke reflex. Probleem klein maken. Zand erover. Blik op de toekomst. Snel zwicht voor ambtelijke argumenten over precedentwerking; de schadevergoeding in CAF11 blijft minimaal. En men zoekt 'niet actief' in andere dossiers. De bedoeling is het 'dossier afsluiten'. Die keuze niet te willen weten, is daarna in het gezicht van Menno Snel ontploft.

De Kamer vroeg meermalen: hoe zit dat in andere dossiers? Op 19 maart van dit jaar zelfs met codenamen van andere ontspoorde fraudeprojecten. De staatssecretaris weigerde die documenten openbaar te maken. Het zijn dan nog vertrouwelijke evaluatierapporten. Snel beweerde 'geen signalen' te hebben dat er meer was dan CAF11. Chagrijnig, onder grote druk van de Kamer, zegde hij een onderzoek toe naar 170 andere CAF-zaken door de Auditdienst Rijk (ADR).

Vlak daarna, in mei, ontwaakt Snel uit zijn 'tunnelvisie' en trotseert alsnog zijn onwillige ambtenaren: de excuses en de schadevergoeding in CAF11 zijn volstrekt onvoldoende. De commissie-Donner moet helpen de nalatigheid te herstellen. Voor die ene groep van 300 ouders. Als de Nationale Ombudsman eist dat hij binnen twee weken iets regelt, worden in juni – eindelijk – de juridische procedures en dwanginvorderingen voor hen stilgelegd. Voor andere CAF-gedupeerden is het wachten op de auditdienst. Snel kan 'niet uitsluiten' dat er meer mis is, maar houdt vol geen signalen te hebben.

Als in november Trouw en RTL Nieuws melden dat Snel de Kamer misleidt door documenten achter te houden over die andere CAF-zaken – waar de Kamer al tijden om vraagt – stuurt Snel opeens alsnog 75 documenten naar de Kamer, waaruit blijkt dát er veel meer mis is. Hij beweert op dat hij deze stukken zelf pas afgelopen woensdag las… Dat het niet zo was dat hij zaken heeft willen ‘verhullen’.

Kletskoek. Naar aanleiding van een verzoek op basis van de Wet openbaarheid van bestuur van Trouw en RTL uit juli (!) wist Snel al maanden wat een godvergeten bende het was. In álle CAF-zaken. License to disturb. Duo pek & veren. Bij twijfel altijd afwijzen. Intern al tijden bekend. Ook bij Snel. Maar wat twitterde een woordvoerder opgetogen? Zie je wel, Snel wist helemaal niks! Hij wist echt niet dat er veel meer gedupeerden zijn! Heus! Al die stukken stonden niet alleen op een afgesloten digitale schijf. Alles was intern al lang bekend! Niemand die ernaar keek, maar het was géén digitale doofpot.

Wat deze woordvoerder er niet bij twitterde, was dat er ambtelijke notities zijn over de jacht op een klokkenluider, eind vorig jaar, die het tegendeel aantonen. De mindset van topambtenaren was dat Menno Snel niet door nog meer lekken in ernstige verlegenheid mocht worden gebracht. Dat meer zou worden onthuld over die andere rampzalige CAF-onderzoeken, waarvan Toeslagen intern exact wist wat die waren – maar wat de Kamer niet mocht weten. Een doofpot dus. Financiën zegt in een officiële reactie dat dit niet was om Snel 'te beschermen': "Het is van belang te weten welke informatie naar buiten is gekomen, aangezien in die periode niet duidelijk was welke informatie met wie gedeeld was." Jaja.

Wat de twitterende 'woordvoerder' ook even niet meldde, is dat zijn baas zich onlangs kapot schrok. Snel hoorde vooraf over bevindingen van de commissie-Donner. Die wees op een pervers fenomeen: het invorderingssysteem van de Belastingdienst begint na een half jaar uit zichzelf weer met invorderen van openstaande toeslagschulden. Ook als nog niet over bezwaar of beroep is beslist.

Een volautomatisch monster dus, dat mensen routineus sloopt. In CAF 11. In de andere CAF-zaken. In veel andere zaken, uit andere jaren ook, waarin ouders geen kans kregen omdat hen – vaak onterecht – opzet of grove schuld werd aangewreven. Terugvorderingen en dwanginvordering (zoals loonbeslag) liepen afgelopen jaar in al die zaken door. Hoeveel gedupeerden zouden er zijn? Verdorie, de werkinstructie ook al niet hersteld, terwijl de hoogste rechter dat dit voorjaar al opdroeg.

Paniek! Waarom had-ie niet eerder geluisterd naar Renske Leijten (SP), of Pieter Omtzigt (CDA)? Het jongetje dat de wereld heel wilde maken had – alweer – iets over het hoofd gezien. Wat kunnen we doen om het recht te zetten? Na ambtelijk verzet drukte hij alsnog op de pauzeknop van alle terug- en invorderingen, waar nu zelfs fraudeurs van zullen profiteren. Hij schreef z’n vingers blauw aan stukken aan de Kamer – dank dat u mij uit mijn tunnelvisie hielp! Sorry, sorry, sorry, er is nog veel meer rotzooi, maar ik ben vastberaden het juiste te doen.

En toen ontplofte een bommetje. Na maanden discussie over illegale fraudejacht, onrechtmatigheid en machtsmisbruik bleek in de Tweede Kamer zowaar een notitie te zijn gemaakt over ambtsmisdrijven. Het deed het jongetje dat de wereld heel wilde maken heel veel pijn. Het meest pijnlijk was de conclusie over de strafbepalingen die 'in de voorliggende casus aan de orde kunnen zijn'. Kamerfracties die in het toeslagendossier nog nooit één vinger uitstaken voor gedupeerde ouders, waren geschokt – ze wílden die notitie helemaal niet. Het was niet namens hen, niet namens de Kamercommissie. Weg ermee!

Het is dus kennelijk ondenkbaar dat de Kamer – na jaren van rechteloosheid, verwijtbare grove nalatigheid en onbehoorlijk bestuur – mógelijke strafrechtelijke verwijtbaarheid van politieke ambtsdragers zelfs maar zou onderzoeken. Verontrustend. Ik vermoed dat het jongetje dat de wereld heel wilde maken (maar dat niet deed) heel blij was met die andere jongetjes die weg wilden kijken.

Leg dit maar eens uit, aan al die gedupeerde ouders, die nog steeds geen compensatie hebben ontvangen. Aan al degenen die het vertrouwen verloren in onze rechtstaat, in ons bestuur. Aan ouders die hun dossier nog steeds niet krijgen. Aan gastouderbureaus die kapot moesten. Aan gastouders. Aan degenen van wie tweede nationaliteit werd verwerkt, aan degenen die inmiddels weten dat hun achtergrond ook een rol speelde in selectie. Aan degenen die gelijk hadden, maar dat van rechters te weinig kregen. Aan degenen die slachtoffer zijn van het falen van een reeks instituties. Aan degenen die gebukt gingen onder rechteloosheid en een ongeëvenaarde bestuurlijke nalatigheid.

Succes met het herstel van vertrouwen.