Een digitale doofpot en duizenden gedupeerden

Afgelopen weekeinde was er een feestje. Of beter: een conferentie, van de VVOJ, de vereniging van onderzoeksjournalisten, in Tilburg. Ik waaide langs, mocht vrijdag samen met Jan Kleinnijenhuis vertellen over het gezamenlijk onderzoek van Trouw en RTL Nieuws in de toeslagenaffaire van de Belastingdienst. Verder was het vooral een feest van herkenning. Altijd leuk om journalistieke strijdmakkers van andere media weer te zien. En de dilemma’s te bespreken waar iedere journalist zich in onderzoek naar macht en misstand mee geconfronteerd ziet.

'Open de poort', was het motto dit jaar. Dat ging uiteraard over het taaie, moeizame gevecht om openbaarheid met onze overheid. In de aanloop naar het weekeinde schreef Wim Voermans, hoogleraar staats- en bestuursrecht, in NRC Handelsblad een interessant betoog over het gebrekkig informeren van de Kamer, onze nationale postbus, onder het motto: 'Die informatie is van óns, ministers, hou die niet achter'. Want zo wordt het vertrouwen in onze democratie kapot gemaakt.

Het deed me denken aan talloze procedures die ik samen met onze expert-openbaarheid, Roger Vleugels, de afgelopen 15 jaar voerde, op basis van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). Ik herinner me bezwaarzittingen waarbij Roger soms tegen keurige ambtenaren zei: "U denkt misschien dat die informatie van ú is, maar dat is niet zo. Die informatie is van óns, van het volk. En daarom willen wij die stukken." 

Vaak bracht hij als argument in dat de Wob bedoeld is als extraparlementaire controle. Omdat het inlichtingenrecht van het parlement vaak het onderspit delft om redenen van politiek opportunisme en coalitiebelangen. Ik vermaakte me altijd kostelijk bij dat soort gesprekken op ministeries. Ongemakkelijk geschuif. Uitgestreken gezichten. Geritsel met papier. Ambtenaren die je aankijken alsof je van een andere planeet komt. De notie dat informatie van en voor ons allen is, is kennelijk niet te bevatten.

Op de tweede dag van de VVOJ-conferentie mocht ik aanschuiven in een panel, over dat gedonder met openbaarheid. Of ik een leuke anekdote wist uit de Wob-praktijk, werd me vooraf gevraagd. Leuk? Het is bijna nooit leuk. Het is saai, taai, je wordt altijd tegengewerkt, langs de regels van het bestuursrecht, en meestal eroverheen. En vaak sta je met lege handen en heeft de macht de langste adem.

Ik vertelde over een Wob-procedure van RTL Nieuws, ooit, over de brand in het Catshuis, waarbij een schilder om het leven kwam. Die Wob zelf leverde niets op, maar, in combinatie met veel gedoe, publiciteit en reeksen Kamervragen stelde uiteindelijk de Rijksrecherche een onderzoek in. Dát onderzoek ging vertrouwelijk naar de Kamer, wij kregen het toch in handen, en wat bleek: de overheid had belangrijke informatie onthouden aan het Openbaar Ministerie. En die informatie was neergelegd in de kluis van de Landsadvocaat. Het leidde tot een van de beste stand-uppers van mijn toenmalige collega van de politieke redactie, Roel Geeraedts, voor de deur van het kantoor van de Landsadvocaat: "Het is een doofpot – en hij staat dáár, in de kluis van de advocaat van de staat."

Ik moest terugdenken aan dit verhaal, toen we ons zondag weer verdiepten in de Wob bij de Belastingdienst over de toeslagenaffaire. Eerst eindeloos gerekt, de informatievoorziening aan de Kamer in de pauzestand gezet, en pas vrijgegeven nadat staatssecretaris Snel (Financiën) het rapport van de commissie-Donner kreeg. Uiteindelijk werkte deze Wob wél – als pressiemiddel om een weigerachtige overheid tot rekenschap te dwingen. En de uiteindelijk vrijgegeven documenten waren onthullend over hoe ambtenaren willens en wetens ouders nodeloos in grote problemen brachten.

Enfin, zondag ontdekten we dat het nóg weer erger was dan we al dachten. Het bleek gewoon uit een stomme inventarislijst, die we goddank ook opvroegen. De Belastingdienst fabriceerde in september vorig jaar een digitale doofpot. Allerlei gevoelige stukken werden ondergebracht op een speciale, beveiligde schijf, waar slechts een enkeling toegang toe had. Alles, of veel wat de Kamer over de toeslagenaffaire wilde weten – maar tot dusver niet kreeg – staat op díe schijf. En staatssecretaris Snel weet dat.

Die digitale doofpot werd gecreëerd, omdat eerder dankzij een klokkenluider belangrijke informatie boven tafel kwam. Over hoe onschuldige ouders werden gepiepeld, over hoe voor hen ontlastende stukken werden achtergehouden in rechtszaken. In overleg met Snel werd de digitale doofpot gecreëerd: voorkomen moest worden dat nog meer schadelijke informatie naar buiten zou komen. Luiken dicht, andere files geschoond. Dit was september vorig jaar. En even later werd de jacht op de klokkenluider geopend.

Onderzoekers die in die periode moesten onderzoeken hoe het toch kon dat informatie en relevante stukken voor rechters en Tweede Kamer waren achtergehouden, keken uitgerekend níet naar deze schijf. Op die schijf staan allerlei stukken, zoals evaluatierapporten over andere fraudeprojecten – en tal van andere documenten waar de kamer meermalen naar vroeg (en niet kreeg). Zoals het fabriceren van nep-bewijs in de zaak CAF11: de Eindhovense zaak, met 300 gedupeerde ouders.

Het interessante van die stukken is dat als je ze goed leest, dat je niet alleen ook echte fraudegevallen ziet, maar vooral ook een dolgedraaid systeem, waarvan duizenden ouders slachtoffer werden. Als je deze - en andere documenten bekijkt - dan had er toen al een alarmbel heel hard af moeten gaan. Maar wat deden de staatssecretaris en zijn ambtenaren? Ze piekerden over precedentwerking. Nee, laten we vooral 'niet actief op andere dossiers zoekacties doen'.

De ergernis in de Tweede Kamer over het niet informeren van het parlement stapelt zich op. Staatssecretaris Snel werd vrijdag bestookt met lijsten Kamervragen en kan nu een nieuwe ronde verwachten. Deze week moet hij een uitputtende tijdlijn leveren: wie deed wat wanneer, om het onrecht bij duizenden gedupeerden te herstellen? Wie wist wat wanneer? Welke ambtenaren zijn of worden aangepakt? Wanneer wordt het OM ingeschakeld om een oriënterend onderzoek te doen naar onrechtmatig handelen van ambtenaren? Welke rol speelde de Landsadvocaat in dit onverkwikkelijke drama? Wat ligt er daar in de kluis?

De paniek op het ministerie van Financiën is groot, want het einde van de lijn is in zicht. De vluchtheuvel van goede bedoelingen, achterhouden van documenten en onvolledigheid brokkelt af. 'Ze hangen in de touwen', zei een goed ingevoerde bron tegen me. Nu al.

Terwijl de échte schoonmaak en verantwoording nog moet beginnen. Ondertussen wachten duizenden en duizenden mensen op herstel van onrecht.

Wordt vervolgd.