Een gratis Tesla voor iedereen

Soms worden miljarden belastinggeld over de balk gegooid en geen haan die ernaar kraait. Zo gaat het als er veel goede politieke bedoelingen zijn, en veel mensen en bedrijven profiteren. Nauwelijks ophef, geen parlementaire enquêtes, amper verantwoording. Alles weggestopt in ingewikkelde, technische dossiers.

Zo'n kwestie is het fiscaal stimuleren van milieuvriendelijke auto's. Lage uitstoot, (semi-) elektrisch rijden, plug-ins. Win-win voor iedereen: autofabrikanten, politici die praktisch groen beleid op hun conto mogen schrijven, en burgers die de weg naar de pinautomaat van de staat wel weten te vinden. Iedereen happy, allemaal onder het mom van een beter milieu. Alleen: het klopt niet.

Weet je nog, toen half Nederland opeens de trotse bezitter van een Mitsubishi Outlander of de Tesla S Performance leek? Fiscale kortingen van hier tot aan Jeruzalem. Lees eens terug hoe staatssecretaris Eric Wiebes in 2016 in Autoweek terug blikte op die gekte. "We hebben er zes miljard euro in gestopt en er nul klimaateffect voor teruggekregen." Hoe gaat dat, in het parlementaire bedrijf? Wiebes toen: "Een aftrekpost is zo geregeld. Het weer afschaffen, dat is waar de pijn zit."

Maar die kranen lekken nog steeds. Omdat het beleid is.

Gek genoeg wisten we dit natuurlijk al veel langer. De Algemene Rekenkamer (ARK) maakte in 2014 en 2015 al gehakt van de belastingsubsidies. Het belangrijkste doel was CO-2-uitstoot terugdringen. Door de optelsom van fiscale kortingen kon het voordeel voor de zakelijke rijder oplopen tot 85.000 euro. Terwijl de echte milieuwinst in de praktijk 'beperkt' was, concludeerde de Rekenkamer. Dure grap.

Ja, als een Tesla (bijna) gratis is, dan wil iedereen wel zo'n auto. Er zit nog een pervers element in die belastingsubsidies. Het leidt, in economentaal, tot een 'herverdeling van arm naar rijk'. Want: iedereen betaalt mee, en het grootste voordeel kwam en komt terecht bij midden- en hogere inkomens. Toegegeven, sinds het rapport van de Algemene Rekenkamer is Den Haag de subsidiekranen aan het dichtdraaien. Maar die kranen lekken nog steeds. Omdat het beleid is.

Dat model is een 'black box', want het is geheim, want privaat.

Binnenkort komt met kabinet met een uitwerking van de klimaatplannen. We hebben het vaak over de CO2-heffing voor bedrijven. En over warmtepompen. Maar let ook op de vuiltjes in het dossier-heilige koe, de auto. Wiebes (nu minister van Economische Zaken en Klimaat) beloofde in maart dat het kabinet de 'oversubsidiëring' van elektrische auto's gaat aanpakken én de kosten niet langer afwentelt op niet-elektrische rijders.

Een ernstig probleem voor Wiebes (en voor zijn collega's op Financiën en Infrastructuur en Waterstaat), is dat het onderliggende rekenmodel waar het beleid op is gebaseerd, in opspraak is geraakt. Kamerleden als Pieter Omtzigt en Agnes Mulder (CDA) en Helma Lodders (VVD) moesten een krankzinnige hoeveelheid Kamervragen stellen voordat bleek dat het 'Carbontax-model' (waarop het autobeleid is gebaseerd) helemaal niet bij de overheid ligt, maar eigendom is van een meneer bij een consultancy-bureautje (RevNext). De bestuurskundige Robert Kok verdiende met zijn model zo'n 9 ton aan doorrekeningen voor onze overheid, voor ministeries, en voor het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL).

Dat model is een 'black box', want het is geheim, want privaat. Met m'n collega Matthias Pauw beschreef ik op 20 maart voor RTLZ hoe dit model leidde tot een belastingstrop van honderden miljoenen. Er werden vorig jaar veel meer elektrische auto's verkocht dan RevNext berekende. Opmerkelijk detail: de drijvende kracht achter RevNext is voorstander van fiscale subsidies. En: ook Tesla is klant van deze consultant. De poppen waren helemaal aan het dansen toen Follow the Money vorige week onthulde dat dit model helemaal niet 'gevalideerd' was, zoals het kabinet ons wilde doen geloven. TNO – dat eerder meekeek – trok z'n handen ervan af, en ook het Planbureau begon te schuiven.

Zeker op de langere termijn zouden de uitkomsten ondeugdelijk (kunnen) zijn. Ook het kabinet gaat op zoek naar een alternatief.

Het Carbontax-model is ontploft, in ieder geval de geloofwaardigheid ervan.

Interessant is nu dat het kabinet niettemin voorlopig vasthoudt aan dit model om beleid door te rekenen. Voor de korte termijn. Want ja, we zijn een land van rekenmeesters en we willen vooraf weten wat het effect is van voorgenomen beleid. Hoe objectiveer je anders keuzes? Hoe win je politiek draagvlak? Het kabinet zal voor de zomer nieuw autobeleid in gang willen zetten, zodat wetgeving daarna tijdig door het parlement kan. Maar ik vermoed dat het kabinet het moeras in is gereden.

Het Carbontax-model is ontploft, in ieder geval de geloofwaardigheid ervan. Ook omdat het kabinet volstrekt geen open kaart speelde. Ze wisten dus zelf dat er iets niet deugde. Het interessante is: dit model is vooralsnog het enige waarmee gerekend kan worden… Ik vraag me af welke politieke partijen zullen meewerken aan beleid waarvan de uitkomst onduidelijk is. Wie gooit er nog belastinggeld in de sloot? Wie tekent een blanco cheque?

Nu ben ik zelf niet zo'n liefhebber van modellen, voorspellingen en prognoses. Het is een soort economie. Of weerberichten. Niets zo veranderlijk als het weer. Beter is het om te kijken naar (behaalde) resultaten. Vorige week bleek dat de Algemene Rekenkamer zich ingraaft in het auto-dossier. De waakhonden van onze schatkist hebben er zin in: ze nemen het héle stelsel van autokosten (waar jaarlijks zo'n 16 miljard in omgaat) onder de loep. Op zoek naar hoe het zit met 'effectiviteit en efficiency', met 'knelpunten' en 'onevenwichtigheden'. Onderzoeksjargon voor: maak je borst maar nat. Eind juni volgt het rapport.

De jaren van (bijna) gratis Tesla's liggen achter ons. En ik denk dat nieuw beleid even in de ijskast komt, totdat alle feiten op tafel liggen. Iets anders zou wanbeleid zijn. Toch?